Definicja KOGNITYWIZM

Co znaczy KOGNITYWIZM: (od cognitio - poznać) Jedna z najmłodszych metodologii. W Ameryce pojawił się w latach osiemdziesiątych, w Polsce w tym samym czasie rozwijały się poglądy bardzo zbliżone do kognitywizmu. Zarówno typowy kognitywizm amerykański, jak i jego polska odmiana od samego początku zdobywały sobie niezwykłą popularność. Podstawy metodologii kognitywizmu amerykańskiego stworzyli R. Langacker, R. Jackendoff, ogromne znaczenie miały prace E. Rosch, definicja metafory w ujęciu kognitywistycznym ustalili G. Lakoff i M. Johnson. W Polsce za pionierskie należy uznać prace A. Wierzbickiej, H. Kardeli i J. Bartmińskiego. W koncepcji kognitywizmu ważne jest przyjęcie założenia o istnieniu doskonałych modeli kognitywnych. Można je wyodrębnić opierając się na tego, co jest utrwalone w otaczającej człowieka rzeczywistości, w tym oczywiście rzeczywistości językowej. Składają się na owe modele przedmioty wyabstrahowane z doświadczeń kulturowych, obowiązujących poglądów i tak dalej, a również, co bardzo istotne, ze stereotypów. Nie mniej jednak w teorii tej stereotyp nie jest rozumiany negatywnie, jako uprzedzenie. Termin ma zabarwienie neutralne, nazywając wszystkie przyzwyczajenia (wynikające z otaczającej fizykalnej rzeczywistości, lecz również z kontekstu językowego) tkwiące w świadomości ogółu jednostek pewnego kręgu. Przyzwyczajenia te zostają utrwalone w pewnych strukturach językowych. Tak więc struktury językowe pozwalają odtworzyć cechy stereotypowe niekorzystne: na przykład w nazwie Cygan utrwalone jest stereotypowe przekonanie o skłonności przedstawicieli tejże narodowości do kłamstwa i oszustwa, zostało to utrwalone w pochodnym od tegoż słowa czasowniku: cyganić, co oznacza właśnie ´kłamać´. W strukturach językowych mogą zostać utrwalone także cechy pozytywne, na przykład Francuz konotuje w j. polskim znaczenia obycia, ogłady, lecz także delikatności i wyrafinowanego smaku, co znów ujawnia się we frazeologizmie "francuski piesek", mówimy tak o kimś, kto nie jada byle czego, jest smakoszem, zwolennikiem dobrej kuchni. Dla badania cech stereotypowych uznano za w najwyższym stopniu przydatny test dopuszczalności, którego można dokonać dzięki spójników: "jednakże", "lecz" albo formuły "prawdziwy". Jeśli zdanie ze spójnikiem "jednakże" albo "lecz" w danym języku jest zdaniem powszechnie akceptowalnym, oznacza to, Iż dana właściwość nie jest właściwością stereotypową, w przeciwnym przypadku można ją uznać za składnik danego stereotypu. Tak na przykład zdanie Krzysiek jest dobrym uczniem, jednakże/lecz niewiele czasu spędza nad książkami jest akceptowanym zdaniem, z czego wynika, Iż spędzanie małej ilości czasu nad podręcznikami nie jest w powszechnej świadomości właściwością stereotypowego dobrego ucznia. Jeżeli ułożymy zdanie: Krzysiek jest dobrym uczniem, jednakże/lecz wiele czasu spędza nad książkami, to zdanie będzie dziwne, bo właśnie poświęcanie dużej ilości czasu książkom jest składnikiem stereotypu dobrego ucznia. Gramatyka kognitywna odróżnia za E. Rosch definicje stereotypu i prototypu. Prototyp to jakby modelowy (wybrany, konkretny) okaz czegoś charakteryzujący się pewnymi cechami, z kolei stereotyp to zbiór owych cech. Prototyp może zawierać wszystkich cech stereotypowych. Tu wprowadza się także definicja podobieństwa rodzinnego. Rzecz może mieć cechy tylko w pewnym stopniu zbliżone, podobne do prototypu i może być zaliczona do tej samej klasy, a więc kategorii. Odbywa się tak dlatego, gdyż kategorie naturalne cechują się rozmyciem granic, nieostrością, a tym samym pewnym rozmazaniem znaczeniowym. Przynależność do pewnej kategorii, czyli i rodzinne podobieństwo do pewnego prototypu dokonuje się w pewnym sensie intuicyjnie. W ten sam sposób mówiący wyczuwa, Iż owo podobieństwo jest stopniowalne, tzn. Iż podobieństwo cech można stopniować w zależności od natężenia tej cechy, a nawet, Iż nie ma w ogóle stałego zestawu cech, który moglibyśmy uznać za niezbędne, aby jakąś rzecz zaklasyfikować do pewnej kategorii. Tak jest na przykład z ptakiem. Można mówić o cesze "ptasiości", która jest stopniowalna, ponieważ z pewnością uznamy, Iż orzeł jest "bardziej" ptakiem niż kura, a ta z pewnością jest "bardziej" ptakiem niż pingwin. Oprócz tego trudno stwierdzić, jakie cechy konkretnie świadczyłyby o owej "ptasiości": latanie?(nie lata ani kura, ani pingwin), posiadanie piór?(nie pingwin), znoszenie jaj?(lecz to właściwość również węży). A jednak pomimo owego rozmazania i rozmycia można utworzyć kategorię ptaków wokół ptaka prototypowego. To jest możliwe dzięki "wskaźnikowi identyfikacyjnemu", a więc zdolności różnicowania kategorii pomiędzy sobą, aczkolwiek jej granice nie są wyraźne; są zresztą kategorie o bardzo wysokim wskaźniku, które w sposób radykalny różnią się pomiędzy sobą, i kategorie o niższym wskaźniku. Tak na przykład kategoria "stołu" i kategoria "mebla". Łatwiej ustalić, jaki jest prototyp stołu (jego cechy są łatwiejsze do wyodrębnienia i poprzez to prototypowy stół można sobie wyobrazić) niż prototyp mebla w ogóle. Prototyp ów będzie znajdował się w centrum, a inne okazy danej kategorii na jej peryferiach, w różnym oddaleniu w zależności od natężenia podobieństwa do prototypu. Cechy prototypu są zhierarchizowane. Kategoryzacja jako sposób interpretowania otaczającego świata jest częściowo subiektywna, ponieważ narzucona poprzez użytkownika języka, lecz także jest ona fundamentalnym metodą poznawania tejże rzeczywistości poprzez człowieka. Na centralną i peryferyjną można także podzielić informację zawartą w jakimś pojęciu, pozwalającą je zrozumieć. Im bardziej peryferyjne wiadomości, tym mniej są one niezbędne do zrozumienia samego definicje. Na przykład kolor ptasiego upierzenia, prędkość lotu, częstotliwość godów, a tym bardziej wiadomość, czy ktoś ptaki lubi czy nie, nie są ważne dla zrozumienia wyrazu ptak. Z tym powiązane są dalsze uściślenia: kognitywizm nie rozróżnia znaczeń językowych i encyklopedycznych. Kognitywiści uważają gdyż, Iż skoro język jest nabywany i stosowany nie w sposób abstrakcyjnie wyizolowany, a właśnie w kontekście otaczającej rzeczywistości, to wszelakie cechy (językowe i niejęzykowe) zyskują tę samą rangę. Wszelakie cechy otaczającego świata są przetwarzane w umyśle ludzkim w językowe. Język służy interpretowaniu rzeczywistości; język gdyż to właśnie struktury konceptualne (wytworzone definicje) powstałe opierając się na doświadczania rzeczywistego świata poprzez mówiących. Gramatyka kognitywna służy badaniu obrazu świata rzeczywistego, który powstaje w ludzkim umyśle. Bardzo istotnym definicją w okolicy stereotypu i prototypu jest w metodologii kognitywizmu profil i profilowanie. Bazuje ono na wyodrębnieniu modeli konceptualnych, a więc wyodrębnieniu z bazy kognitywnej podstruktur semantycznych. Klasycznym odpowiednikiem są na przykład definicje bratanka czy wuja, których profilowanie bazuje na wyodrębnieniu odpowiednich przedmiotów identyfikujących z bazy (ramy) pokrewieństwa, stosunków rodzinnych. Ważne jest, Iż kognitywizm odrzuca podział na synchronię i diachronię, bo wedle tej koncepcji profile współczesne i historyczne współwystępują ze sobą. Historyczne są przechowywane w stosowanych współcześnie strukturach słowotwórczych, frazeologizmach, przysłowiach, tekstach literackich. Na przykład nikt już dziś nie używa słowa tynf, lecz przetrwało ono w przysłowiu dobry żart tynfa wart, nikt nie używa słowa imać, lecz ślad jego znaczenia zachował się w strukturze słowotwórczej imadło. Z tego także wynika jasno, Iż znaki językowe - wedle kognitywistów i wbrew dotychczasowym opiniom - nie są kompletnie arbitralne. Takimi są jedynie znaki nierozkładalne, nie będące formacjami, takie, gdzie nie da się ustalić żadnej struktury pochodniości. Z kolei wszystkie formacje mają arbitralność ograniczoną, gdyż ich rozumienie odsyła do fundamentalnych przedmiotów, z których się składa. Zmiany znaczenia w historii (diachroniczne) regularnie polegają na przesuwaniu się i zmianach położenia pomiędzy cechami centralnymi i peryferyjnymi, kiedy pewne cechy peryferyjne przesuwają się do centrum. To samo zdarzenie, ten sam mechanizm leży także u podstaw powstawania metafor, które są jednymi z głownych zjawisk językowych. Metaforę uznaje gdyż językoznawstwo kognitywistyczne za fundamentalny sposób pojmowania świata, wyrażania i rozumienia poprzez człowieka rzeczy trudnych i nieznanych. Wszystkie pokazane przedmioty teorii kognitywizmu świadczą o nieostrości języka, którym się posługujemy, między innymi dlatego, Iż język to zawsze w pewnym stopniu subiektywna interpretacja rzeczywistości dokonana poprzez użytkownika-nadawcę, lecz również wskazują narzędzia do badania owej nieostrości. W najwyższym stopniu zobiektywizowane w językowym obrazie świata są struktury gramatyczne, one gdyż są skonwencjonalizowane i najsilniej utrwalone. Metodologia kognitywizmu nie jest ciągle w pełni ukształtowana, pomiędzy badaczami trwają duży terminologiczne, a nawet dotyczące koncepcji ogólniejszych. Jednym z najpopularniejszych i najciekawszych polskich kierunków badawczych wyrosłych na kognitywizmie są badania prowadzone poprzez grupę wrocławsko-lubelską, skupioną wokół seminarium "Język a kultura" i wokół naczelnego hasła: językowego obrazu świata. Czołowe postacie to J. Bartmiński, R. Tokarski, A. Pajdzińska, R. Grzegorczykowa. Naukowcy wyrażają przekonanie, Iż język wyraża i równocześnie kształtuje sposób myślenia o rzeczywistości. Na następne stereotypy budujące językowy obraz świata składają się prawidłowości wynikające z - aktualnych w języku ogólnym, lecz również w tekstach ludowych, artystycznych, a nawet indywidualnych użyciach - utartych połączeń wyrazowych, funkcjonowania we frazeologizmach i rodzinie wyrazów, tworzenia formacji słowotwórczych. Badanie tychże prawidłowości pozwala odkryć i opisać mechanizm wartości obowiązujący w danej społeczności językowej i ogólnie sposób widzenia otaczającego świata. Pamiętać jednak trzeba, Iż to jest widzenie przez język, na który nakłada się zasób realnej wiedzy o świecie. Językowy obraz świata to tylko pewien sposób podejścia do języka. System ten - postrzegania rzeczywistości przez język, lecz także możliwości kreowania obrazu świata przez używanie języka w poezji pięknej - opisał G. Orwell na przykładzie nowomowy w Roku 1984. W ogóle w tekstach literackich, a szczególnie poetyckich, mamy zwykle do czynienia z odmiennym obrazem świata niż obraz kolokwialny. JT BIBLIOGRAFIA: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański. Wrocław 1999; Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. T. 2. Współczesny j. polski. Red. J. Bartmiński. Wrocław 1993; Językowy obraz świata. Red. J. Bartmiński. Lublin 1999; Podstawy gramatyki kognitywnej. Red. H. Kardela. Warszawa 1994; Profilowanie w języku i w tekście. Red. J. Bartmiński, R. Tokarski. Lublin 1998; E. Tabakowska: Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego. Kraków 1995