Definicja KOMUNIKACJA LITERACKA

Co znaczy KOMUNIKACJA LITERACKA: "Termin "komunikacja" - pisze O.S. Czarnik, jeden z najlepszych polskich znawców zagadnienia - pochodzi od łacińskiego "communicare", co oznacza między innymi "wspólnym uczynić", "czynić uczestnikiem", "użyczyć", "zjednoczyć", "podzielić się z kimś", "przypuścić do udziału"". Podstawę rozważań nad komunikacją literacką stanowi utwór literacki pojmowany jako komunikat albo - przyjmując w uproszczeniu - jako szczególnego rodzaju "wypowiedzenie" pozostające w stosunku między dwoma stronami. Fundamentalnym modelem sytuacji komunikacyjnej jest zatem trójczłonowy schemat: nadawca - komunikat - odbiorca. Model ten - co jednomyślnie podkreślają wszyscy naukowcy - pozostaje jednak dalece niewystarczający. Rozpatrywanie tekstu w takiej jedynie stosunku ograniczałoby się gdyż do konstatacji faktu zaistnienia sytuacji komunikacyjnej (który, w sytuacji dzieła literackiego, pozostaje poza dyskusją), a nie - co stanowi kluczowy element rozważań - nad jej specyfiką. Dla J. Lalewicza, honorującego socjologiczne poglądy P. Schaeffera i R. Escarpita, badanie komunikacji literackiej, oprócz analizy tekstu, obejmuje także "analizę jego funkcji wyznaczanych poprzez stosunki pomiędzy tekstem a innymi czynnikami działającymi w układzie komunikacyjnym, a również poprzez rodzaj tego układu". "Rodzaj nawiązywanego w procesie komunikacji kontaktu - pisze badacz - zależy nie tylko od formy komunikacji, ale także od rodzaju komunikatu: od jego tematu, metody sformułowania i tak dalej". Inny będzie komunikat formułowany dzięki "słowa mówionego", inny dzięki "słowa pisanego". Zasadniczą różnicą jest tutaj dystans, jaki dzieli odbiorcę od nadawcy. W razie "słowa mówionego" jest on tak niewielki, że rozpatrywanie sytuacji z perspektywy mówiącego i słuchającego staje się niemal bezcelowe. "wyraz mówione - twierdzi Lalewicz - ma tę cecha, że zostaje niejako narzucone odbiorcy". Gdyż akt komunikacji rozgrywa się w tym samym miejscu i czasie, przyjęcie perspektywy którejkolwiek strony - pomimo, że stanowią odrębne dziedziny zagadnień - sprowadza się rozpatrywania tego samego zdarzenia. Istotniejszą różnicę ustala z kolei typ odbiorcy: pojedynczego (w razie wypowiedzi kolokwialnej, dialogu) albo zbiorowego (retoryki, przemawiania publicznego). W stosunku pierwszej (modelu "JA - TY") komunikat pozostaje w wypadku dialogu, wyraz jest mówione w perspektywie potencjalnej odpowiedzi. Tym samym opozycja: nadawca ("JA") - odbiorca ("TY") sprowadza się do momentu, który ustala rolę uczestnika w zdarzeniu, a nie wobec zdarzenia. W razie drugim (modelu "JA - WY") wypowiedź posiada postać monologu, czynną stroną jest mówiący, niemniej charakter komunikatu ustala bezpośrednie i równorzędne (partnerskie) uczestnictwo słuchaczy ("WY"), które wymusza niejako (poprzez sytuację: mówić "DO kogoś" niż "DLA kogoś") sam sposób użycia słowa. Kompletnie inaczej kształtują się stosunki w razie "słowa pisanego". Pomimo, że pisanie jak czytanie w równym stopniu wymagają aktywności obu stron uczestniczących w akcie komunikacji, różnią się od dialogu tym, Iż stanowią odrębne zdarzenia. Pisanie jest czynnością mającą na celu powstanie tekstu przeznaczonego do przekazywania. Tym samym tekst staje się samodzielnym elementem sytuacji - "komunikatem wirtualnym", który wymaga odrębnej operacji, by stać się komunikatem pełnoprawnym. Tekst wyznacza jednocześnie dystans między nadawcą i odbiorcą. Układ "JA - TY" zostaje poprzez Lalewicza przedstawiony dzięki modelu "JA ® TEKST", odpowiadający operacji pisania, i "TEKST JA", odpowiadający czytaniu. Nie mniej jednak obie czynności pozostają ze sobą w stosunku. Z powodu dystans, jaki dzieli obie strony, skutkuje, że zwracając się do adresata ("DO kogoś") w sposób inny niż bezpośredni, piszący formułuje poświęcony dla niego komunikat (pisze "DLA kogoś"). Nietożsamość zdarzeń pisania i lektury decyduje jednocześnie o tym, że tekst zawiera jedynie projekt odczytania. Sedno utworu, pojmowanego jako komunikat, powstaje w chwili lektury-interpretacji tekstu i jako taki pozostaje w ścisłym związku z czytelnikiem-publicznością literacką, która ten sedno tekstowi przypisuje. Interpretacja tekstu jest gdyż uwarunkowana w pierwszej kolejności okolicznościami lektury, a nie projektem autora. Będąc elementem utworu, projekt ten - zdaniem Lalewicza - nie może być analizowany jako obiekt komunikatu, ale, co najwyżej, jako fakt biograficzny. Socjologiczna koncepcja komunikacji literackiej stara się poruszać w świecie rzeczywistym. Stąd jako priorytetowe dla tej teorii - przy równoczesnym dostrzeganiu ewentualnych potencjalnych możliwości - traktowane będą role uczestników aktu komunikacji możliwe do zweryfikowania empirycznego. Nadrzędną sprawą w rozważaniach nad komunikacją literacką staje się badanie technik przekazu i rozpowszechniania tesktu, dla której zasadniczy obiekt stanowią szeroko rozumiane "instytucje przekazujące", gdzie równoprawnym uczestnikiem rzeczywistości komunikacyjnej, w okolicy autora i czytelnika, będą także producent (wydawnictwo) i dystrybutor, a przestrzeń komunikacji wyznaczać będzie uniwersum ogólnie pojętej kultury literackiej (por. życie literackie). Odmienną częścią zagadnienia jest rozpatrywanie komunikacji literackiej w perspektywie teorii wypowiedzi. Analizowanie stosunku osobowych ma tutaj nieco inny, od socjologicznego ujęcia, charakter. Rozpatruje się je w kontekście swego rodzaju literackich ról, jakie odgrywają komunikacie. Jak twierdzi A. Okopień-Sławińska: "wszelka wypowiedź jest zawsze czyjaś i poprzez swój sposób organizacji przekazuje wizerunek swojego podmiotu sprawczego". Nie w każdej wypowiedzi znaleźć można chociaż wiadomości o postaciach będących jej uczestnikami podane wprost, tzn. "przedstawienie ich w sposób stematyzowany", ale każda wypowiedź, poprzez sposób swojej organizacji, przynosi ich wizerunek implikowany. Założenie tj. o tyle ważne, że wiadomości pochodzące z obu źródeł mogą świadczyć o niejednolitości postaci nadawcy (na przykład w literackiej kreacji hipokryty, kiedy sposób wypowiadania się bohatera mówiącego nie przystaje do deklarowanych poprzez niego poglądów) czy kreowanego pozornego odbiorcy (na przykład adresowanie wypowiedzi do osoby nieobecnej albo zmarłej). Uczestnictwo w akcie komunikacji realizuje się w wypowiedzi w trzech fundamentalnych rolach: nadawcy (tego, który mówi), odbiorcy (tego, do którego się mówi) i bohatera (tego, o kim się mówi). Status ostatniej z postaci, w układzie fundamentalnym, ogranicza się jednak tylko do wewnątrztekstowego, biernego bytu przedmiotowego, a jego istnienie rzeczywiste jest z perspektywy samego aktu komunikacji obojętne. "Dopełnienie aktu komunikacji wymaga pozatekstowego istnienia zarówno nadawcy, jak odbiorcy, sam tekst zaświadcza o realnym istnieniu tylko jego nadawcy, z kolei ani z aktu komunikacji, ani z istnienia tekstu nie wynikają ?Xadne wskazówki co do pozatekstowej egzystencji bohatera". Nie mniej jednak pamiętać należy o, regularnie realizowanej w utworach, "kumulacji ról". Obarczenie bohatera literackiego równoczesną rolą nadawcy czy odbiorcy wiąże się z koniecznością dokonywania poprzez niego czynności kodowania albo dekodowania informacji (aktywnością), tym samym, poprzez określenie roli "dysponenta kodu" odsyła do zewnątrztekstowych reguł językowych czy socjalnych, wobec których mówienie bohatera jest wykonywane, co umożliwia natomiast weryfikację danych stematyzowanych wobec implikowanych. Czynności komunikacyjne rozgrywają się w stosunkach rozpatrywanych w perspektywie wewnątrz- i zewnątrztekstowej i pozostają ściśle zhierarchizowane. Efektem tego jest zaproponowany poprzez A. Okopień-Sławińską model układu ról, gdzie w perspektywie wewnątrztekstowej instancji nadawczej, jaką jest mówiący bohater, odpowiada instancja odbiorcza - bohater; naczelnemu narratorowi albo podmiotowi lirycznemu odpowiada adresat narracji albo adresat monologu lirycznego; podmiotowi utworu - adresat utworu, a w perspektywie zewnątrztekstowej: nadawcy utworu (dysponent reguł, podmiot czynności twórczych) - odbiorca utworu (istniejący potencjalnie czytelnik najlepszy); autorowi - czytelnik realny. Por. Stosunki osobowe w literackiej komunikacji A. Okopień-Sławińskiej, poezja a społeczeństwo. MT BIBLIOGRAFIA: J. Lalewicz: Komunikacja językowa i literacka. Wrocław 1975; J. Lalewicz: Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania i odbioru. Wrocław 1985; A. Okopień-Sławińska: Semantyka wypowiedzi poetyckiej (Preliminaria). Wrocław 1985; K. Bartoszyński: O integracji badań nad tak zwany Komunikacją literacką. [w:] Nowe problemy metodologiczne literaturoznawstwa. Red. H. Markiewicz, J. Sławiński. Kraków 1992; M. Głowiński: Style odbioru. Szkice o komunikacji literackiej. Kraków 1977