Definicja LIRYKA - ODMIANY

Co znaczy LIRYKA - ODMIANY: Poetyki klasyczne operują pojęciami gatunkowymi ( hymn, oda, pieśń, elegia). Wspólnie z wyzwoleniem się liryki spod presji poetyk normatywnych miejsce ustaleń gatunkowych zajmują odmiany rodzajowe: liryka miłosna, religijna, filozoficzna, patriotyczna, polityczna, agitacyjna, autotematyczna. Fundamentem typologii tematycznej są treści wyrażanych przeżyć i postaw wobec świata. Liryka miłosna - Specjalnością literaturze, z uwagi na jej intymność i ekspresywność, jest wyznanie miłosne. Do najstarszych wierszy miłosnych - zwanych erotykami - zalicza się hebrajską Pieśń nad pieśniami, pieśni Safony, anakreontyki. Artykulacja odwiecznego tematu stale podlega zmianom, bo epoki literackie tworzą swoje kanony przeżywania. Schemat literaturze erotycznej w sporym stopniu zależny od przyjętej (w ustalonym czasie i środowisku) normy intymności, od tego, w jaki sposób mówi się o Erosie (głośno / szeptem, jawnie / aluzyjnie, subtelnie / brutalnie), co wypada, a co nie wypada, ponieważ przekracza to granicę "dobrego smaku" i przyzwoitości. Tworzona poprzez trubadurów literatura prowansalska (XI-XIII wiek), pozostająca w ścisłym związku z kulturą feudalną, ukształtowała schemat miłości dworskiej: subtelnej, idealizującej przedmiot uczuć, zakładającej pomiędzy podmiotem a jego kobiecym ideałem związek feudalny (jaki łączył pana i wasala). Gdyż wybranka była nieprzystępna (regularnie zamężna), literatura trubadurów, sublimując cielesne pragnienia, przenosiła je w region duchowy. Koncepcję amour courtois cechuje dyskrecja i kult kobiety. W literaturze europejskiej ten wzór przetrwał całe stulecia, upowszechnił go petrarkizm (renesansowy i barokowy) - rozumiany jako schemat przeżywania i wzorzec stylistyczny. Zawarty w liryce Petrarki platonizm (kobieta - typ angeliczny) wprowadza perspektywę metafizyczną: miłość-cierpienie (uczucie niespełnione) wymaga wyrzeczeń, prowadzi do wyboru wartości wyższych i miłości niebiańskiej. Ta koncepcja miłości nie przyjęła się w liryce staropolskiej; bohaterka erotyków Kochanowskiego łączy anielską urodę z zaletami umysłu i szlachetnością obyczajów, z kolei kochanka J.A. Morsztyna (przedmiot rozkoszy zmysłowych) już mało ma cech anioła. Kreacja kobiety zależy także od konwencji gatunkowej (subtelne pieśni, frywolne fraszki). Barokowi poeci dworscy wyrażają uczucia miłosne w formach kunsztownych (sonet miłosny, madrygał), ich liryka pomysłowo kojarzy erotykę ze śmiercią i przemijaniem (konceptyzm lubi antytezy, paradoksy, efektowne gry poetyckie), łączy zmysłowość z metafizyką, ulegając przeobrażeniom zdąża w stronę liryki filozoficznej (miłosne elegie). Osobno wypadałoby omówić "czułe" erotyki sentymentalizmu, płomienne wyznania kochanków romantycznych, seksualizm i demonizm miłosnej literaturze młodopolan, a również wiersze pisarzy współczesnych (i te prowokacyjne, i te powściągliwe) - pamiętając o indywidualnej inwencji "mistrzów" tego tematu (F. Karpiński, A. Mickiewicz, K. Przerwa-Tetmajer, B. Leśmian, M. Pawlikowska-Jasnorzewska, K. Gałczyński, K.K. Baczyński, S. Grochowiak, W. Szymborska, H. Poświatowska). Liryka religijna - W średniowiecznej Polsce (po chrystianizacji, XII-XV w.) na początku rozwija się łacińska literatura religijna (hymn, antyfona, pieśni, modlitwy, godzinki), później powstają anonimowe pieśni w j. polskim: maryjne, pasyjne, wielkanocne, kolędowe, godzinkowe. Wypowiedź podmiotu lirycznego (bezosobowa albo wyrażająca uczucia wspólnoty w formie "my") była kierowana do osób boskich, do świętych, do chrześcijan. Ekspresji zbiorowej (na przykład w hymnie Bogurodzica) przeciwstawia się monolog Marii (w Żalach Matki Boskiej pod krzyżem). Od średniowiecza po czasy współczesne pojawiają się liczne tłumaczenia i parafrazy psalmów, ciągle powstają kolędy i pastorałki, pieśni maryjne i modlitwy: dziękczynne, błagalne, lamentacyjne. J. Kochanowski - autor Psałterza Dawidowego - wzbogacił lirykę religijną o nowe (renesansowe) treści filozoficzne. W hymnie Czego chcesz od nas Panie..., dziękując Bogu za "hojne dary", pisarz łączy podziw dla Stwórcy z zachwytem nad ładem i urodą otaczającego świata. M. Sęp-Szarzyński prosi Boga o wsparcie w heroicznej walce duszy z pokusami cielesnymi. Poeci baroku wnoszą do liryki religijnej wątek eschatologiczny i metafizyczny niepokój "człowieka pascalowego". W literaturze mistycznej przedstawienie miłosnego związku Chrystusa z duszą Oblubienicą korzysta z toposów liryki erotycznej. Ulegając tendencjom kontrreformacji, literatura krzewi kult maryjny (Maria królową Polski), barokowe kolędy i pastorałki wnoszą przedmioty sarmackie - religijność miesza się z tym, co narodowe. Od renesansu równolegle układają się: po jednej stronie - manifestacje religijnych emocji wspólnotowych (obsługiwane poprzez wyspecjalizowane do tego gatunki: hymn, psalm, litania, kolęda), po drugiej - liryka intymna ("prywatne" rozmowy z osobą boską albo świętą) w jej kształcie indywidualnym, mniej albo bardziej zależnym od panującej konwencji (na przykład mistyczna liryka romantyzmu, franciszkańska liryka młodopolska). Liryka filozoficzna - Tę odmianę reprezentują utwory podejmujące szeroko rozumianą problematykę filozoficzną. Może ona pojawić się w literaturze religijnej, w erotykach, w liryce patriotycznej i autotematycznej. W każdym utworze można odczytać jakieś pojmowanie świata, lecz orientację filozoficzną przypisujemy tylko tym wypowiedziom, gdzie pytania i przeświadczenia filozoficzne (artykułowane wprost albo poetycko zaszyfrowane) stanowią temat kluczowy. Poeci zawsze - na sporo sposobów (co zależne jest od stanu świadomości i założeń programowych epoki, prądu, ekipy) - zadają pytania filozoficzne: o możliwości poznania, o naturę bytu, o istotę człowieka i jego relacja do świata, Boga, innego człowieka. Te pytania (przeświadczenia, zastrzeżenia, duży) wprowadzają sprawy poznawcze, metafizyczne, eschatologiczne, historiozoficzne, estetyczne, egzystencjalne, które korespondując z koncepcjami filozofów, zwykle są nieprzekładalne na pojęciowy język edukacji. Liryka patriotyczna, polityczna, agitacyjna - Od czasu renesansu poeci, dając słowo uczuciom patriotycznym, podejmują kwestie powiązane z życiem narodu, poruszają doraźne sprawy polityczne, formują postawy obywatelskie. Wielkie powodzenie tej liryki zaangażowanej w kwestie narodu i społeczeństwa wyjaśnia trudna przypadek państwie (słabość państwa, rozbiory, wojny, brak autonomii), przypadek klas upośledzonych. Prawie każdy utwór patriotyczny jest uwikłany w politykę (na przykład pozbawiony odniesień do aktualności Hymn I. Krasickiego), znamy liczne wyznania miłości do rodzimej przyrody, języka, tradycji. Niektóra wypowiedź polityczna, będąca reakcją na aktualne wydarzenia, ma charakter agitacji (na przykład ironiczne komentarze do rzeczywistości PRL w wierszach pisarzy Nowej Fali). Agitacyjność może przyjmować róże formy, od jawnej (na przykład Bagnet na broń W. Broniewskiego) po ukrytą (na przykład w aluzjach), także patriotyzm - dawniej manifestowany głośno - współcześnie korzysta z maski ironicznej. W liryce polityczno-agitacyjnej liryczna strategia angażuje środki perswazyjne do tego, aby oddziaływać na odbiorcę bezpośrednio, w liryce patriotycznej zorientowanej refleksyjnie podmiot ocenia, medytuje, rozpamiętuje. Zaznaczone odmiany łączy wspólny temat, dzieli je rodzaj manifestowanej postawy i charakter przeżyć, choć w konkretnych realizacjach deklarowany patriotyzm motywuje wypowiedź polityczno-agitacyjną. Liryka autotematyczna - W momencie panowania poetyk normatywnych rzadko, od romantyzmu częściej (z wyraźną tendencją rosnącą) literatura podejmuje temat tworzenia (przypadek artysty, okoliczności powiązane z tworzeniem, tworzywem, recepcją), formułuje programy (credo), rozważa potencje kreacyjne, sprawdza możliwości języka artystycznego, demonstruje nieufność wobec języka jako takiego (literatura lingwistyczna). Por. liryka - dzieje rodzaju, liryka - rodzaje, liryka - właściwości kompozycyjne, podmiot liryczny, rym, wiersz polski. AW