Definicja LIRYKA - TYPY

Co znaczy LIRYKA - TYPY: Współczesna teoria liryki (pojmowanej jako subiektywna wypowiedź podmiotu de facto fikcyjnego, tzn. istniejącego jako "osoba" quasi-realna, wyłaniająca się ze słów porządkowanych wg ustalonych norm stylistycznych, kompozycyjnych, gatunkowych) nie pozostaje w sprzeczności z jej ujęciem romantycznym ("mowa uczuć"), które łączyło życie z poezją, utożsamiało "ja" liryczne z pisarzem. ¦wiadomi tego, czym jest fikcja literacka, normalnie jesteśmy skłonni traktować utwory liryczne jako "dokument" myśli, stanów i przeżyć autora, jako wypowiedź intymną, osobistą, autentyczną. Zdaniem teoretyków wywodzących się ze szkoły strukturalnej nie ma bezpośredniego związku pomiędzy fikcyjnym podmiotem i rzeczywistym autorem. Zwierzenie zapisane staje się znakiem wielorakich odniesień (nadawcy i odbiorcy). Wchodzi w dialog z interpretatorem, który konfrontuje tę wypowiedź z własnym doświadczeniem, uogólnia, "dopisuje" myśli i przeżycia prywatne, swojego czasu. Nawet autobiograficzne treści utworu są ujęte w jakąś formę "literacką" (w guście epoki), a wypowiedź podmiotu realizuje określony schemat przeżywania (na przykład sentymentalny, impresjonistyczny), zależny od kultury epoki (obyczaju, światopoglądu, estetyki) i osobowości artysty. Uogólnienie przeżyć prywatnych sprzyja tworzeniu się lirycznego wzorca - i tak właśnie przejawia się fikcyjność w liryce. Za w najwyższym stopniu typową formę liryki uważane jest lirykę bezpośrednią, a więc taką, gdzie "ja" liryczne zaznacza własną obecność użyciem pierwszej osoby. Wypowiedź podmiotu przebiega w modelowej dla liryki - sytuacji wyznania. W obrębie liryki bezpośredniej odznacza się: lirykę osobistą, lirykę maski, lirykę roli. Nie licząc ryzykowne pytanie: czy i w jakim stopniu autor ujawnia swoje przeżycia, za kryterium podziału na trzy wymienione rodzaje przyjmuje się sugerowaną zależność między podmiotami: autorskim i lirycznym. Z wyjątkiem tego, czy autor mówi prawdę, czy zmyśla (po pierwsze, trudno to zweryfikować; po drugie, każdy akt autorski jest kreacją), jeżeli wyposaża podmiot w myśli i emocje, które można łączyć z jednostkowym doświadczeniem konkretnego człowieka, to utwór zaliczamy do liryki osobistej. W popularnej praktyce czytelniczej i w lekturze zorientowanej hermeneutycznie zwykło się w tych tekstach szukać osoby autora. W spadku po romantyzmie zostały nam obiegowo użytkowane definicje: liryka maski i liryka roli, wywodzące się z podziału opierając się na kryterium życiowej prawdy. Wg tej typologii od liryki osobistej, sugerującej sposobność identyfikacji "ja" lirycznego z osobą poety, trzeba odróżnić wypowiedzi podmiotu nietożsame z głosem autora. W liryce osobistej podmiot liryczny utożsamia się z autorem: Polały się łzy me czyste, rzęsiste, Na me dzieciństwo sielskie, anielskie, Na moją młodość górną i durną, Na mój wiek męski, wiek klęski: Polały się łzy me czyste, rzęsiste. A. Mickiewicz: Polały się łzy... O liryce roli mówimy wtedy, gdy autor pozoruje dystans: oddaje głos postaci (historycznej, mitologicznej, literackiej), z którą wyraźnie się identyfikuje (postać mówi w jego imieniu): Jesień już idzie, i odejść mi pora, Nic nie wyczekam, nie wyśnię nic więcej, Z rozsnuwającej się nici pajęczej Tępa mi patrzy bezmyślność, jak zmora. J. Lechoń: Jan Potocki W utworach zaliczanych do liryki maski kreacja liryczna wspiera się na antropomorfizacji; "mówiące" zwierzęta, rośliny, elementy są zaopatrzone w emocje i poglądy bliskie stanom i przekonaniom autora: Z ciemności lecę, spod jesionów, dębów i lip do okien jarzących, do szyb. Żadnej z twych szyb nie omijam, o każdą się rozbijam, tęsknię do lampy, do świecy... K. Iłłakowiczówna: Ćma Jeśli w okolicy lirycznego "ja" pojawia się liryczne "ty", to taką wypowiedź ustala się mianem liryki inwokacyjnej, zwanej także liryką apelu albo liryką zwrotu do adresata. W utworach reprezentujących ten typ podmiot kieruje wypowiedź do postaci historycznej, mitycznej, literackiej, do bliskiej osoby (na przykład Daj mi wstążkę błękitną C.K. Norwida) albo zwraca się do personifikowanego definicje (Podłogo, błogosław! M. Białoszewskiego). Praktyka artystyczna regularnie łączy wyznanie z odniesieniem do lirycznego "ty" (jak w cytowanej Ćmie), ale w modelowym zastosowaniu liryki inwokacyjnej na plan pierwszy wysuwa się liryczne "ty" (Du Lyrik): Nie bój się tj. twój pokój o widzisz stół a tu szafa jabłuszko na stole boisz się mebli głuptasku ten pan już nie przyjdzie T. Różewicz: Perswazja Liryka apelu dopuszcza wprawdzie intymność, ale przewarzająca część realizacji tego typu stanowią wypowiedzi podniosłe (retoryczne). Lirykę pośrednią (w przeciwieństwie od bezpośredniej) cechuje to, Iż podmiot liryczny chowa się za światem przedstawionym (przykładowo: z pozoru istnieje tylko pejzaż, "ja" ukrywa się w jego konstrukcji, w refleksjach bezosobowych). Zróżnicowanie metody konstruowania świata przedstawionego pozwala wyodrębnić jej odmiany: opisową, narracyjną, sytuacyjną. W liryce opisowej przez opis (wypowiedź w trzeciej osobie) podmiot wyraża emocjonalny relacja do przedmiotu: Zmarzłych glicynij bzowe szarfy Zwisają niby szare sznury I złotych kolumn ogromne arfy Stroją poprzechylane mury. J. Iwaszkiewicz: Zmarzłych glicynij... W liryce narracyjnej, skierowanej w stronę epiki, podmiot z zaangażowaniem opowiada o czymś, co się wydarzyło. Obiektem opowiadania mogą być wspomnienia ("ja" liryczne z bohaterem lirycznym łączy tożsamość osoby) albo historie przejęte z innych tekstów (przeczytane, zasłyszane), na przykład Eliasz B. Leśmiana. Liryka sytuacyjna zbliża się do dramatu; zobiektywizowana wypowiedź podmiotu konstytuuje "scenkę" dramatyczną albo mikrofabułę - z bohaterem uwikłanym w sytuację, gdzie podmiot nie uczestniczy: Trzej - z uśmiechem i spokojnie. Grzecznie. "Tak... A tutaj?No, a tu-..." Szperali. (A w kącikach ust - tak niebezpiecznie, A w źrenicach - ostrza zdradnej stali.) J. Tuwim: Rewizja Następny typ: lirykę podmiotu zbiorowego odznacza od innych wypowiedź prowadzona w pierwszej osobie liczby mnogiej ("my"). Ta praktyka, wywodząca się z obrzędowych wystąpień zbiorowości (na przykład w greckiej liryce chóralnej, w modlitwach, hymnach) lub zachowuje swą genetyczną funkcję, lub służy gotowości reprezentowania poprzez podmiot indywidualny interesów, poglądów, doświadczeń wspólnoty (na przykład w utworach agitacyjnych, w literaturze mówiącej o kwestiach powszechnych): Jeśli pozwolono nam wybierać, zastanawialiśmy się chyba długo. [...] Proponowane ciała były niewygodne i niszczyły się nieładnie. W. Szymborska: Wersja wydarzeń Podmiot zbiorowy - częstotliwością występowania zdecydowanie ustępujący lirycznemu "ja" - znajduje wykorzystanie w liryce religijnej, patriotycznej, miłosnej, filozoficznej. W literaturze współczesnej - łączącej formy liryki bezpośredniej z pośrednią, osobistej z inwokacyjną (wyznania hamuje "wstyd uczuć") - liryczne "my" tuszuje konfesyjność, nadaje wypowiedzi intymnej funkcję bogatego w sensy (etyczny, filozoficzny...) przesłania: Niepodlegli nicości, podajmy dalej niebotyczne pismo obłoków, podawajmy je z ust do ust. R. Krynicki: Podajcie dalej Wymienione konwencje liryki mogą być dowolnie kojarzone. Rezultatem ich symbiozy są realizacje artystyczne pomysłowo wykorzystujące różnice, które tworzą napięcia. Por. liryka - dzieje rodzaju, liryka - odmiany, podmiot liryczny, liryka - właściwości kompozycyjne, wiersz polski. AW