Definicja LITERATURA A HISTORIA

Co znaczy LITERATURA A HISTORIA: Związki pomiędzy poezją a historią - oczywiście w nowożytnym, ukształtowanym na przełomie XVIII i XIX wieku, rozumieniu obydwu terminów (por. poezja a piśmiennictwo) - sięgają antycznych początków literatury. Mają także charakter dynamiczny - wzajemne stosunki pomiędzy nimi zmieniały się w zależności od świadomości literackiej i historycznej i światopoglądu epoki. Mają one także charakter wielopłaszczyznowy - 1. historia dostarczała poezji tworzywa tematycznego i gatunkowego; 2. gatunki piśmiennictwa historycznego miały wpływ na ewolucję gatunków literackich; 3. pod wpływem nauk historycznych kształtowała się odrębna dyscyplina wiedzy literaturoznawczej - historia literatury; 4. dialektyczny charakter mają wzajemne stosunki pomiędzy metodologią nauk historycznych i literaturoznawstwa. W starożytnej Grecji wyraz "historia" znaczyło tyle, co "badanie" albo - "wiedza otrzymana wskutek badania". W połowie V wieku przed naszą erą Herodot rozpoczął pisać własne dzieło o wojnach Greków z Persami i zatytułował je Historie Herodota, lecz rozumiał ten tytuł zwyczajnie jako przedstawienie wyników swoich badań nad przebiegiem wojny grecko-perskiej i wydarzeń, które do niej doprowadziły. Pomimo to Herodotowi piśmiennictwo i edukacja europejska zawdzięczają ustalenie dyscypliny naukowej i gatunek piśmiennictwa opisującego dzieje. Jeszcze w Poetyce Arystoteles ganił historyków (to oznacza tych, którzy spisywali dzieje) za to, Iż naśladują tragików i pisarzy epickich. Nieco młodszy od Herodota - Tukidydes - w swojej Historii wojny peloponeskiej zastosował podobną metodę opisu dziejów. Najpierw (w pierwszej księdze) opisał powody wojny, w dalszym ciągu zaś dokonał szczegółowego opisu działań wojennych, doprowadzając go do 411 roku przed naszą erą Zasługą obydwu było, że de facto stworzyli podstawy krytyki historycznej, Iż badali zarówno powody, jak i konsekwencje poszczególnych wydarzeń, uważając, że historia jest łańcuchem zdarzeń pozostających ze sobą w związku przyczynowym. Obydwaj także, a w pierwszej kolejności Tukidydes, radykalnie odrzucili wyrastające z mitów przekonanie o wpływie czynników nadprzyrodzonych na wszystkie wydarzenia historyczne. Wydarzenia te są - uważali oni - wyłącznie efektem działań ludzi, ich namiętności i rozumnego albo nierozumnego postępowania. Historyk więc, w znaczeniu jakie kształtowało się w Grecji, pełnił w społeczeństwie taką samą rolę i był tak samo potrzebny i pożyteczny jak pisarz. Jego rolę w rozwiniętym społeczeństwie można przyrównać do roli barda w społeczeństwach mniej rozwiniętych. Mechanizm emancypacji historii jako odrębnej dyscypliny wiedzy trwał do II wieku przed naszą erą, kiedy za sprawą Polibiusza wyraz "historia" nie znaczyło już badań dowolnego rodzaju albo sprawozdania z tych badań, ale spisaną relację z wydarzeń tylko pewnego rodzaju, takiego jak opisane trzy wieki przedtem poprzez Herodota albo Tukidydesa. Od II wieku przed naszą erą najpowszechniejsza pojęcie brzmi więc: "historia to spisane stosunki o wydarzeniach ogarniających albo oddziałujących na ogromną liczbę ludzi". Od tego także momentu następuje wyraźny rozdział piśmiennictwa na historyczne (historiografię) i literackie (aczkolwiek - przypomnieć tu trzeba - sam termin "poezja" jest znacząco późniejszy). Dobry przykład wskazujący na istotę tego rozróżnienia podaje P. Bagby. Pisał on: "Żywot pasterza czy chłopa ma szansę zainteresować historyka bądź wtedy, gdy jego bohater stał się z czasem królem czy premierem, bądź gdy żywot ten może być uznany za typowy obraz życia pasterzy i chłopów w tej a tej części świata i w tym a tym czasie." Można tu dodać, Iż bez warunku "powszechności" albo "typowości", żywot jednostki może być jedynie tematem "literackim". Do pism Polibiusza nawiązywali i korzystali z nich zarówno późniejsi historycy rzymscy (na przykład Sempronius Asellio, Coctius Antipater, Liwiusz), jak i inni myśliciele Rzymu - Cyceron, Strabo, Pliniusz Starszy, Plutarch z Cheronei. Z tradycji Tukidydesa, Herodota i Polibiusza zapewne wywodzi się także dawna nazwa prozaicznych utworów narracyjno-fabularnych (por. romans, nowela), w Polsce żywotna w XVI i XVII wieku (na przykład Historya prawdziwa o przygodzie żałosnej książęcia Finlandskiego Jana i królewny Katarzyny - 1570). W inny sposób kształtowały się wzajemne stosunki pomiędzy poezją a historią w średniowieczu. Historiografia tej epoki ponownie zbliżyła się do literatury, w pierwszej kolejności z uwagi na swój tendencyjny charakter, z racji na obowiązującą w epoce zasadę parenezy (tak zwana poezja parenetyczna). Ukształtowany w średniowieczu gatunek piśmiennictwa historycznego - kroniki - zakładał idealizację władcy, jego wpływu na postęp wydarzeń i samych wydarzeń, a również charakteryzował się skłonnością do poszukiwania początków państwowości czy książęcego rodu, np. legendarne wizje początku rodu Piastów w Kronice polskiej Galla Anonima czy w kronikach Wincentego Kadłubka i Janka z Czarnkowa. Kroniki zawierały więc sporo przedmiotów literackiej fikcji i czerpały sporo rozwiązań z innych ("literackich") gatunków piśmiennictwa średniowiecznego - np. eposu albo chansons de geste, czego najwspanialszym odpowiednikiem jest wpływ Pieśni o Rolandzie na Kronikę polską Anonima zwanego Gallem. Z tymi ostatnimi szczególnie bliskie związki łączyły inny gatunek średniowiecznej historiografii - gesta. Zarówno kroniki, jak i gesta średniowieczne, stanowiąc dla późniejszych badaczy historii wybitne źródło, muszą jednak podlegać regularnie bardzo daleko idącej weryfikacji. Z punktu widzenia zaś badacza literatury są świetnym świadectwem rozwoju epiki w tej epoce. Natomiast dla historyka idei są istotnym materiałem poświadczającym kształtowanie się w wiekach średnich świadomości państwowej i narodowej. W następujących po średniowieczu epokach literackich - renesansie, baroku i oświeceniu - wzajemne stosunki pomiędzy poezją a historią były znacząco luźniejsze, sporadycznie dostarczała poezji tematów, a i tak opis wydarzeń historycznych zazwyczaj podporządkowany był doraźnemu celowi - obywatelskiemu albo ideologicznemu. Wyjątkiem były w piśmiennictwie polskim teksty pamiętnikarskie powstałe w kręgu kultury sarmackiej, związanej przecież z poszukiwaniem korzeni polskiej szlachty i opisem dziedzictwa starożytnych Sarmatów. Z tą kulturą związany był napisany w 1621 roku pamiętnik hetmana Stefana Żółkiewskiego Start i progres wojny moskiewskiej i powstała w 1670 roku epopeja Wacława Potockiego Transakcja wojny chocimskiej..., opisująca przygotowania do bitwy rozegranej w 1621 roku i jej przebieg. Zasadniczy przełom we wzajemnych stosunkach pomiędzy historią a poezją dokonał się w romantyzmie, czego przyczyn należy upatrywać zarówno w wielkim wpływie na myśl epoki filozofii historii sformułowanej poprzez F. Hegla, popularności refleksji historiozoficznych (na przykład J. Michelet, A. Cieszkowski, J. Hoene-Wroński, J. Lelewel), jak i w ogólnej sytuacji politycznej w Europie. W piśmiennictwie polskim potrzebę spisywania dziejów i dążenie do syntezy dziejów narodu polskiego dodatkowo wzmagała potrzeba zachowania tożsamości narodowej i odzyskania niepodległości utraconej wskutek traktatów zaborczych. Wpływ historii na literaturę epoki był wieloaspektowy, dotykał zarówno tematyki, gatunku literackiego, jak i rozwiązań ideowych. Temat historyczny dominuje w epice epoki, w poezji polskiej szczególnie regularnie wracano do średniowiecznych wojen z Krzyżakami (na przykład Konrad Wallenrod, Grażyna A. Mickiewicza), czasów napoleońskich (Pan Tadeusz A. Mickiewicza) i sięgano do legendarnych początków państwa polskiego (na przykład Balladyna, Lilla Weneda J. Słowackiego). Pod wpływem tej tematyki kształtowały się takie gatunki literackie, jak powieść poetycka (G.G. Byron, A. Mickiewicz, J. Słowacki, S. Goszczyński), powieść historyczna (W. Scott, J.I. Kraszewski, T.T. Jeż - por. powieść), dramat romantyczny (J.W. Goethe, F. Schiller, A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński - por. dramat - dzieje rodzaju). Natomiast romantyczna fascynacja historiozofią znalazła swój słowo w poezji, w poszukiwaniach poprzez nią własnych historiozoficznych rozwiązań, czego konsekwencją były mesjanistyczne filozofie historii A. Mickiewicza, J. Słowackiego i Z. Krasińskiego. W najwyższym stopniu skrajną i równocześnie w najwyższym stopniu oryginalną interpretację Heglowskiego historyzmu przyniosła rozprawa H. Kamieńskiego z 1844 roku Kilka słów o filozofii historii, gdzie porównywał on historyka do "artysty", dowodząc że sensem uprawiania historii jest "duchowa strona", "samodzielne pojmowanie" historycznych faktów. W drugiej połowie XIX wieku i w XX wieku wzajemne stosunki pomiędzy historią a poezją są kontynuacją paradygmatu ukształtowanego w romantyzmie. ¦wiadczy o tym np. postęp gatunku powieści historycznej, a dokładniej wielu jej odmian, przeważnie uzależnionych od różnych metodologii nauk historycznych. W poezji polskiej tę różnorodność odmian gatunkowych powieści historycznej reprezentowali w XIX wieku H. Sienkiewicz i B. Prus, a w XX - S. Żeromski, W. Berent, H. Malewska, Z. Kossak-Szczucka, T. Parnicki. W poezji XX wieku można także zaobserwować zdarzenie przezwyciężania romantycznej profetycznej wizji historii, aczkolwiek parokrotnie odżywała ona w nurtach katastroficznych - np. w Hymnach J. Kasprowicza czy literaturze Drugiej Awangardy i pokolenia "Kolumbów" (por. pokolenie literacie). Nowym zjawiskiem z pogranicza literatury i historii jest postęp eseistyki o tematyce historycznej, czego najciekawszą ilustracją jest twórczość P. Jasienicy, W. Pobóg-Malinowskiego czy J. Garlińskiego (por. esej). Znakomicie - szczególnie po doświadczeniu drugiej wojny światowej - rozwija się także reportaż historyczny (na przykład M. Wańkowicz, A. Fiedler), nawiązujący do tradycji XVII-wiecznego pamiętnikarstwa. JO BIBLIOGRAFIA: P. Bagby: Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji. Przeł. J. Jedlicki. Warszawa 1975; M. Janion: Romantyzm, rewolucja, marksizm. Warszawa 1972; T. Bujnicki: Z teoretycznych problemów powieści historycznej. "Ruch Literacki" 1972, nr 5; J. Dąbrowski: Dawne dziejopisarstwo polskie. Warszawa 1964; W. Ostrowski: Powieść historyczna. "Zagadnienia Rodzajów Literackich" 1968, z. 1