Definicja LITERATURA A PI¦MIENNICTWO

Co znaczy LITERATURA A PI¦MIENNICTWO: Piśmiennictwo to ogół wypowiedzi utrwalonych w piśmie. Są one powiązane funkcjonalnie z niemal wszystkimi sferami socjalnej działalności człowieka - jego działalnością poznawczą, gromadzeniem i systematyzowaniem wiedzy, pedagogiką, religią, funkcjonowaniem instytucji socjalnych i politycznych, prawem, obiegiem informacji w życiu społecznym. Z tak pojemnej definicji wynika, Iż piśmiennictwo jest niezmiernie zróżnicowaną wewnętrznie dziedziną aktywności kulturalnej i socjalnej i Iż obejmuje ogromną liczbę typów wypowiedzi i ich odmian. Pośród nich jedną z głownych jest poezja piękna. Wzajemne stosunki pomiędzy piśmiennictwem a poezją dają się więc sprowadzić do ustalenia granic pojmowania w następnych okresach rozwoju tego, co literackie i zdefiniowania wskaźników literatury (por. fenomenologiczna koncepcja dzieła literackiego R. Ingardena). Te granice i wyznaczniki mają charakter dynamiczny, są historycznie zmienne. Ich dokładne wytyczenie nie jest możliwe, gdyż decyduje o nich zestaw warunków, jakie w ramach danej świadomości społeczno-literackiej musi spełnić wypowiedź słowna, ażeby być zaliczona do klasy dzieł literatury pięknej. Te warunki (kryteria i standardy) są historycznie i socjalnie relatywne. W ujęciu rosyjskiej szkoły formalnej (por. formalizm rosyjski) rekonstrukcja norm literackości obowiązujących w różnych okresach ewolucji literackiej jest fundamentalnym zadaniem historycznego badania literatury. W miarę najprecyzyjniejszym ujęciem wzajemnych stosunku pomiędzy piśmiennictwem a poezją są ujęcia genologiczne, uznające Iż: "właściwością ważną dzieła literackiego to jest, co jest zgodne każdemu dziełu, a więc to, co jest wspólne dla wszystkich dzieł literackich - bezwzględnie na ich historycznie uwarunkowane właściwości", a wypowiedzi słowne nie spełniające tego warunku usuwające w obręb wypowiedzi paraliterackich albo - wg terminu S. Skwarczyńskiej - literatury stosowanej. Jako cecha każdego dzieła literackiego powszechnie w badaniach literackich przyjmuje się funkcję estetyczną (por. strukturalizm czeski, Poetyka w świetle językoznawstwa R. Jakobsona) przejawiającą się w fikcjonalności dzieła, sposobie obrazowania i uporządkowaniu naddanym (por. fikcja literacka). To jest jednak ujęcie statyczne, pomijające dynamikę procesu historycznoliterackiego i perspektywę historycznie zmiennej recepcji dzieła literackiego. Problemy z określeniem specyfiki dzieła literackiego na tle innych wypowiedzi językowych mają dwustuletnią tradycję, gdyż do połowy XVIII wieku znano tylko nazwę "literatura", zaś terminu "poezja" określającego odrębny dział piśmiennictwa zaczęto korzystać właśnie wtedy. Lecz istota sporu sięga korzeniami do greckiego antyku: sofista Gorgiasz przyjmował kryterium formalne, poezję określał jako: "mowę posiadającą budowę metryczną". Przeciwstawiał się temu poglądowi Arystoteles, dla którego wskaźnikami literaturze były: mimesis, rozumiana jako fikcja naśladowcza i - zastosowanie rytmu mowy i melodii. W pracach Arystotelesa (por. Poetyka - Retoryka - Arystotelesa) znalazł się także postulat odrębnej nazwy dla sztuki, która: "naśladuje samą mowę niewiązaną lub wiązaną metrami" (bez towarzyszenia muzyki). Jak więc widać, od początków cywilizacji europejskiej kryteria wydzielające z obszaru piśmiennictwa wypowiedzenia określane w czasach nowożytnych jako poezja, nie były dokładne i dlatego wyznaczenie ich wzajemnych stosunku nabrało - szczególnie w kontekście przyśpieszonego w XIX i XX wieku rozwoju kultury pisma - zasadniczego znaczenia w badaniach literackich. W drugiej połowie XVIII wieku poprzez "literaturę" - jak pisał J. ¦niadecki - rozumiano naukę, która rozpatruje: "dzieła literaturze i wymowy powszechnemu pojęciu dostępne, jako to: sztuki teatralne, różnego gatunku wzorowe poezje, w prozie zaś wszystko, co do zrozumienia powszechnego lub jest wymowne, lub za wzór dobrego pisania służyć mogące". Dopiero pod wpływem książki Madame de Staël De la littérature (1800) termin "poezja" został przeniesiony na gatunki piśmiennictwa o treści humanistycznej, poza kompendiami informacyjnymi. W polskim piśmiennictwie jeszcze w wydanej w 1830 roku książce O poezji polskiej w wieku dziewiętnastym M. Mochnacki definiował literaturę w następujący sposób: "poprzez literaturę trzeba rozumieć systema tych nauk, tych zdolności, tych wszystkich wspólnie tworów ludzkiego umysłu, a raczej systema tych działań i poruszeń myśli, które mają najbliższy związek z cywilizacją i duchem narodu". A termin "poezja piękna" we współczesnym rozumieniu pojawił się dopiero na karcie tytułowej akademickiego podręcznika Dzieje literatury pięknej w Polsce, wydanego w 1918 roku. Równolegle z ewolucją rozumienia terminów "poezja" i "poezja piękna", od drugiej połowy XVIII wieku następował w wielu państwach europejskich szybki postęp czasopiśmiennictwa i gwałtownie rosły nakłady wydawanych tytułów. Zarówno często wydawane gazety codzienne, tygodniki, miesięczniki, jak i powiązane z przemianami zachodzącymi w ogarniętej rewolucyjnym wrzeniem Europie ulotne druki polityczne, wymagały nowych gatunków wypowiedzi. Zaczęły kształtować się i rozwijać takie gatunki, jak: felieton, reportaż, esej. Jednocześnie, przez wzgląd na romantyczną teorią "literaturze uniwersalnej" i zasadą synkretyzmu gatunkowego, które rozbiły dotychczasowe - odziedziczone z tradycji klasycznej i z literatury oświecenia - sztywne normy gatunkowe, przestawały obowiązywać sztywne ramy gatunkowe, powodując zacieranie granic pomiędzy literaturą a innymi dziedzinami twórczości i granic pomiędzy wieloma gatunkami wypowiedzi słownej. W "poezji pięknej" znalazły swe miejsce takie gatunki piśmiennictwa, jak: list, pamiętnik czy dziennik, regularnie wyrastające z tradycji XVI- i XVII-wiecznej, a w poezji polskiej w pierwszej kolejności z tradycji kultury sarmackiej. Ekspansję tych "nieliterackich" gatunków piśmiennictwa można zaobserwować, analizując ich wpływ na utrwalone tradycją gatunki literackie, np. na powieść. Powstają w XVIII i XIX wieku takie hybrydy gatunkowe, jak: powieść-dziennik (na przykład Bez dogmatu H. Sienkiewicza), powieść-pamiętnik (na przykład Moll Flanders D. Defoe; Fachowiec W. Berenta), powieść podróżnicza związana z dziennikiem podróży (na przykład Robinson Crusoe D. Defoe), powieść reportażowa (rozwijała się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku, na przykład w twórczości H. Boguszewskiej i J. Kornackiego) i powieść w listach (na przykład Cierpienia młodego Wertera J.W. Goethego; Biedni ludzie F. Dostojewskiego). Por. powieść. Etapowo ulegał także osłabieniu obowiązek fikcyjności stawiany przed dziełem literackim, już w XX wieku gatunki pojmowane dotąd jako "literackie" rezygnowały z niej, "zadowalając" się niejako tylko uporządkowaniem naddanym albo metodą obrazowania. Coraz większego znaczenia zaczęła nabierać poezja dokumentarna - programowo rezygnująca z fikcji literackiej. To ostatnie zdarzenie dotyczy w pierwszej kolejności utworów mających aspirację dokumentowania głownych wydarzeń historycznych (na przykład Szkice spod Monte Cassino M. Wańkowicza; Archipelag GUŁag A. Sołżenicyna; Na nieludzkiej ziemi J. Czapskiego) albo mających ambicje poznawcze (kulturowe, obyczajowe, krajoznawcze) (na przykład Podróż włoska J.W. Goethego; Trzy podróże J.J. Szczepańskiego; Cesarz R. Kapuścińskiego). JO BIBLIOGRAFIA: H. Markiewicz: Kluczowe problemy wiedzy o poezji. Kraków 1980; S. Dąbrowski: Poezja i literackość. Kraków 1977; R. Wellek, A. Warren: Teoria literatury. Tłum. M. Żurowski. Warszawa 1976; Słownik szkolny. Gatunki paraliterackie, publicystyczne i użytkowe. Red. M. Pytasz, Gorzów Wielkopolski 1993; K. Adamczyk: Dziennik jako wyzwanie. Lechoń, Gombrowicz, Herling-Grudziński. Kraków 1994; A.S. Kowalczyk: Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945-1977. (Vincenz - Stempowski - Miłosz). Warszawa 1990; P. Stasiński: Poetyka i pragmatyka felietonu. Warszawa 1982; S. Skwarczyńska: Teoria listu. Lwów 1937; K. Kąkolewski: Reportaż. [w:] Leksykon literatury polskiej XX wieku. Red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, E. Szary-Matywiecka. Wrocław 1992; A. Cieński: Interpretacja dzieła pamiętnikarskiego. [w:] Zagadnienia literaturoznawczej interpretacji. Red. J. Sławiński i J. ¦więch. Warszawa 1979