Definicja POWIE¦Ć

Co znaczy POWIE¦Ć: Gatunek prozy epickiej, którego kluczowymi elementami składowymi są narracja i świat przedstawiony. Bohaterzy (jako składnik świata przedstawionego) uczestniczący w wydarzeniach rozgrywających się w ustalonym miejscu i czasie tworzą fabułę. Wypowiedzi bohaterów, w formie monologów i dialogów, istnieją w obrębie narracji, będącej fundamentalnym elementem językowym epiki ( opis, opowiadanie). W klasycznej powieści realistycznej dialog służył posuwaniu akcji do przodu, chociaż mógł również - pozostając w ściślejszych związkach z narracją - pełnić rolę ściśle ilustracyjną. Narrator może nie uczestniczyć w zdarzeniach z zakresu świata przedstawionego, lecz może je interpretować, dzięki posiadanej wiedzy i dystansowi (narracja auktorialna), lub świat przedstawiony zostaje ukazany w taki sposób, w jaki postrzegają go bohaterzy (narracja personalna). Zadaniem narracji jest nie tylko ukazywanie zdarzeń, lecz również formułowanie ocen (na przykład w powieści tendencyjnej: Marta E. Orzeszkowej). Postęp narracji jest zależny w pierwszej kolejności od rozwoju danego gatunku i przynależności danego utworu do odmiany gatunkowej. Oto przykłady: 1. Powieść biograficzna - jej kluczowym zadaniem jest opisanie życia i działalności postaci historycznej (przeważnie twórcy, polityka, władcy). Prócz faktów powieść biograficzna przedstawia również przedmioty psychologii bohatera (I. Stone Kamień i cierpienie - opowieść o losach Vincenta van Gogha). 2. Powieść fantastyczna - jej świat przedstawiony jest odmienny od tego, co uznawane jest za istniejące realnie, równocześnie zaś światu w toku narracji przyznany zostaje realny byt (na przykład J.R.R. Tolkiena Król Pierścieni). 3. Powieść gotycka - odmiana gatunkowa występująca i popularna na przełomie XVIII i XIX wieku, ukazujący niezwykłe wydarzenia, przeważnie dziejące się w specyficznej scenerii (zamek, kościół, czy ruiny tychże), zazwyczaj z udziałem osób nadprzyrodzonych (duchy, wampiry, kościotrupy i tak dalej). Jej wpływ widoczny jest w kształtowaniu się powieści fantastycznej i sensacyjnej. O ile w drugiej połowie XVIII wieku przeważnie podporządkowana była celom moralizatorskim i dydaktycznym (H. Walpole Zamczysko Otranto), o tyle potem raczej celom parodystycznym (O. Wilde Upiór z Canterville). 4. Powieść historyczna - jej świat przedstawiony został umiejscowiony nie w epoce współczesnej, lecz jako zamknięty moment dziejów minionych. Powieść ta dąży do respektowania faktów, realiów i tła obyczajowego danej epoki historycznej. W okolicy postaci realnie żyjących, w powieści historycznej występują bohaterzy fikcyjni (na przykład Bohdan Chmielnicki - lider stworzenia na Ukrainie i Onufry Zagłoba - postać fikcyjna w Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza). Powieść historyczna wykształciła się z romansu historycznego, gdzie dana epoka była jedynie pretekstem do ukazania przygód i życia uczuciowego bohaterów. W romantyzmie istniała tak zwany powieść walterscottowska (nazwa utworzona od imienia i nazwiska jej artysty: Waltera Scotta), gdzie wątki romansowe łączyły się z wydarzeniami i tłem obyczajowym epoki. W momencie pozytywizmu powieść historyczna w Polsce, prócz wiernego oddania realiów i przedstawienia faktów, mogła być związana ze współczesnymi problemami politycznymi (na przykład Trylogia H. Sienkiewicza i jej zakończenie: "Na tym kończy się ten szereg książek pisanych pośrodku kilku lat i w niemałym trudzie - dla pokrzepienia serc"). Współczesna powieść historyczna może podlegać modyfikacjom na przykład przez wykorzystanie różnych technik narracyjnych, które pozwalają na obserwację świata przedstawionego takim, jaki go postrzega jeden z bohaterów, dopuszczenie domysłów bohaterów albo ukazanie innych, aniżeli chronologiczne, układów zdarzeń. Kryterium przedstawiania wydarzeń może być probierzem ich ważności dla rozwoju fabuły (na przykład Koniec Zgody Narodów T. Parnickiego). 5. Powieść kryminalna - ukształtowana w XIX wieku powieść rozrywkowa, której kluczowym celem jest ukazanie poszukiwań i rozwiązanie zagadki przestępstwa. Klasykami powieści kryminalnej są A. Conan Doyle i A. Christie (na przykład Dziesięciu małych Murzynków). Istnieje również tak zwany "czarny kryminał", powieść kryminalna, gdzie o sporo większą rolę odgrywa tło obyczajowe i realia socjalne, a mniejszą wagę przyznaje się dedukcyjnemu myśleniu postaci wyjaśniającej zagadkę (na przykład detektyw Filip Marlowe z powieści R. Chandlera albo Sokół maltański D. Hammetta). 6. Powieść poetycka - gatunek poetycki, powstały z połączenia przedmiotów lirycznych i epickich. To jest fabularny utwór wierszowany, odznaczający się mocnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu, dzięki na przykład bezpośrednim zwrotom narratora do czytelnika, jego osobistym komentarzom do postępowania bohatera i wypowiedziom na tematy osobiste. Właściwością powieści poetyckiej są: zakłócenia w chronologii, wynikające z tego niedomówienia i brak ciągłości czasowej, a również zagadkowość. Za twórcę powieści poetyckiej uznaje się W. Scotta, chociaż w najwyższym stopniu znane i najwybitniejsze utwory zostały napisane poprzez G. Byrona. Do swych powieści poetyckich wprowadził on bohatera o tajemniczej i niejasnej przeszłości, skłóconego ze światem (tak zwany bohater bajroniczny). Orientalna sceneria to jeszcze jeden obiekt typowy byronowskiej powieści poetyckiej, tak bardzo popularnej w momencie romantyzmu w Polsce, kiedy sporo z tych utworów zostało przetłumaczonych na j. polski, na przykład Giaura przełożył A. Mickiewicz. Polska powieść poetycka była najpierw XIX wieku dobrze reprezentowana, na przykład Maria A. Malczewskiego czy Lambro J. Słowackiego (por. powieść poetycka). 7. Powieść psychologiczna - utwór, gdzie specjalną wagę odgrywają stany psychiczne i przeżycia bohatera, a jej celem jest przedstawienie życia wewnętrznego postaci. W jej obrębie ukształtował się monolog wewnętrzny, który ukazuje sposób myślenia bohatera jako mechanizm chaotyczny, pełen dygresji i przeskoków tematycznych, na przykład Góry nad czarnym morzem W. Macha. 8. Powieść tendencyjna - utwór, gdzie świat przedstawiony i narracja są podporządkowane założeniom o charakterze ideologicznym bądź politycznym. Odmiana ta charakteryzuje się doraźną aktualnością i ma służyć ilustracji wybranych tez, świadczyć o ich słuszności albo je potępiać. Bohaterzy reprezentują cechy typowe i reprezentatywne, dzięki nim wyraźny jest dychotomiczny podział świata. Bohaterzy pozytywni, którzy mają świadczyć o słuszności przyjętych tez, regularnie wypowiadają sprawy o charakterze publicystycznym. Takimi samymi dyskursami przesycona jest narracja (na przykład start Marty E. Orzeszkowej). Narracja może nadawać fabule powieści różne formy, najprostszą jest konstrukcja epizodyczna (na przykład powieść szkatułkowa: Rękopis znaleziony w Saragossie J. Potockiego), aż do skomplikowanych układów przyczynowo-skutkowych i celowościowych. W najwyższym stopniu zobiektywizowana metodą narracji jest stosunek streszczająca, popularna w powieści realistycznej w wieku XIX (Nad Niemnem Orzeszkowej) i przedstawiająca przez sceny z dominacją dialogu (Próchno W. Berenta), aż do monologu wewnętrznego (Ulisses J. Joyce´a). Fabuła powieści jest elementem koniecznym, chociaż może ona stanowić spójnego pod względem przyczynowo-skutkowym zespołu wydarzeń. Fabuła może być zredukowana do tych tylko przedmiotów, które są konieczne do przedstawienia konkretnego fragmentu życia danej postaci, albo wyjaśnienia konkretnego zdarzenia. Tak odbywa się na przykład w razie powieści w listach (epistolarnej). Wtedy korespondencja bohaterów (pełniąca funkcje narracyjne) ukazuje pewną wyrazistą całość. Tak jest w powieści Ch. de Laclosa Niebezpieczne związki, gdzie wszystkie listy są relacją pewnych zdarzeń i tylko na ich podstawie bohaterzy zyskują wiedzę o świecie przedstawionym. MPi BIBLIOGRAFIA: W kręgu zagadnień teorii powieści. Red. J. Sławiński. Warszawa 1967; M. Głowiński: Powieść młodopolska. Wrocław 1969; M. Głowiński: Dialog w powieści. [w:] Genologia polska. Wybór tekstów. Warszawa 1983; J. Krzyżanowski: Problematyka powieści. [w:] Problemy teorii literatury. T. 1. Wrocław 1987; A. Brodzka: O pojęciu realizmu w powieści XIX i XX wieku. [w:] Problemy teorii literatury. T. 1. Wrocław 1987