Definicja PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY

Co znaczy PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY: Czas zdecydowanego sprzeciwu wobec filozofii scjentystycznej i naturalistycznej metodologii, przypadający na ostatnie dziesięciolecie XIX wieku, ustala się mianem przełomu antypozytywistycznego. Różnorodne były orientacje pozytywistycznej krytyki, poczynając od neoidealizmu Diltheyowskiego, przez filozofię Bergsona, do Husserlowskiej postawy antypsychologicznej. Celem ataku stało się definicja naukowości wywodzące się z przyrodoznawczych kierunków filozofii pozytywistycznej, a nie bezpośrednio poezja. W szczególności Bergson w swych pracach filozoficznych dowodził, Iż zróżnicowanie i bogactwo aspektów rzeczywistości nie znajduje potwierdzenia w analizach naukowych pozytywizmu. W sukurs poznaniu naukowemu przychodzi w filozofii Bergsona poznanie intuicyjne, którego odrębność najpełniej potwierdza metafizyka. Poznanie intelektualne uznane zostało za narzędzie utylitarne wykorzystywane człowiekowi tylko do orientacji biologicznej w otaczającym go środowisku. Pozytywistyczne sposoby opisu zjawisk: indukcyjna i dedukcyjna zostają podważone. Intuicja - to uświadomiony instynkt, który daje szansę obiektywnego poznania rzeczywistości bez jej deformacji. Jednak wynik takiego poznania nie ma bezpośredniego przełożenia w formułach językowego komunikatu; trzeba je przekazywać dzięki metafor, parafraz, symboli - całej literackiej aparatury tekstu. Czas przełomu antypozytywistycznego jest okresem narodzin nowoczesnej humanistyki, niezależnej od determinant dyscyplin naturalnych. ¦wiat ideałów, dążeń i wartości moralnych człowieka bardziej przypomina żywą odczuwającą istotę, a nie mechaniczne urządzenie, dlatego domaga się nowego źródła poznania. ¦wiat ciągle ewoluuje i trwa przesycony pędem życia (élan vital), któremu nie sposób położyć kres. Rzeczywistości, posiadając naturę psychiczną, nie daje się ująć w sztywne ramy pojęć ani sprowadzić do jednorodnych przedmiotów. Chcąc zrozumieć sedno życia, trzeba na początku sprecyzować wartości, które nadają ów sedno. Badanie tych wartości, określających cel postępowania człowieka, kłóci się z pozytywistycznym genetyzmem. Teraz edukacja ma być podporządkowana prawdzie, moralności - a twórczość pięknu. Wilhelm Dilthey podjął zamierzenie wyznaczenia teoriopoznawczych i metodologicznych podstaw nauk humanistycznych. Zjawiska kulturowe uznał za obiektywne, również rozum ludzki i poznawcza działalność człowieka podlegały życiu - naczelnej kategorii konstytuującej poznanie. W ekspresyjnej działalności człowieka wyraża się jego wola, pragnienia, ideały; wytwory kultury to ekspresja indywidualnych psychik. Życie duchowe traktował całościowo, w jego indywidualności - tym przeciwstawił się stosowaniu w naukach humanistycznych metod przyrodniczych. Jednakże, podobnie jak A. Comte, uważał, Iż tylko konkretne doświadczenie może być punktem wyjścia teorii nauk humanistycznych, jednak do ich opisu wykorzystywał koncepcje filozofii życia. Przeżycie jest fundamentem obiektywnego poznania w humanistyce. Obiektem nauk humanistycznych, "nauk o duchu" (w tym nadawaniu godności naukom humanistycznym widać rodowód romantyczny), jest człowiek, jego postawy, relacje i wytwory. Dzieło literackie jest ekspresją autonomicznych przeżyć artysty; jego obraz świata powstaje z zakodowanych w pamięci poetyckiej przedmiotów rzeczywistości empirycznej, dlatego twórca nie jest oddalony od świata - stanowi jego czynny czynnik, jednakże sposób jego wyrażania nie jest bezpośredni, ponieważ sięgający do języka symboli. Przełom neoidealistyczny (ustalenie R. Euckena) miał sporo przyczyn. Jedną z istotniejszych była filozofia (w szczególności F. Nietzschego), jak i nowy typ literatury, zdecydowanie odchodzącej od zasad pozytywistycznych. Podważono psychologizm w badaniach literackich, w szczególności ten jego typ, który w utworze szukał psychofizjologicznych właściwości artysty, a w to miejsce zaproponowano rodzaj psychologii indywidualnej, zmierzającej do uchwycenia całej złożoności psychiki artysty. Por. modernizm, pozytywistów refleksje o poezji. ZM BIBLIOGRAFIA: Z. Mitosek: Przełom antypozytywistyczny w nauce o poezji. [w:] Teorie badań literackich. Warszawa 1983; S. Skwarczyńska: Kierunki w badaniach literackich. Warszawa 1984; W. Dilthey: Próba analizy świadomości moralnej. [w:]: Teoria badań literackich za granicą. Red. S. Skwarczyńska, t. II, cz. 1. Kraków 1974; tamże: W. Dilthey, Przeżycie i literatura