Definicja PSYCHOANALIZA

Co znaczy PSYCHOANALIZA: Psychoanalityczna krytyka literacka - wykorzystująca określenia psychologii głębi (Z. Freud, C.G. Jung) - w Polsce nie przyjęła się tak dobrze jak na Zachodzie. W pierwszym "panseksualnym" okresie praktyk krytycznych dużo uwagi zajmuje badanie śladów dziecięcego libido (wypartego, stłumionego popędu seksualnego). Traktując dzieło jako dokument odsłaniający psychikę autora, interpretatorzy przeważnie redukują model fabuły albo zachowanie postaci literackiej do przejawów kompleksu Edypa. Zakładając istnienie nieświadomości, artysta psychoanalizy - neuropsychiatra Z. Freud - szukał sposoby pozwalającej dotrzeć do ukrytych w psychice śladów doświadczeń traumatycznych. Materiał zebrany w trakcie seansów terapeutycznych (stosował hipnozę, sugestię, metodę swobodnych skojarzeń, badał sny) wykorzystał do sformułowania ogólnej wiedzy o człowieku. Uczony postrzega życie ludzkie jako walkę i kompromis pomiędzy popędem życia - Erosem (płciowe libido i instynkt samozachowawczy) a niszczycielskim popędem Zgonu - Thanatosem. W koncepcji Freuda, który stosuje paradygmat biologiczny (pomniejsza rolę świadomości), psychika jest obszarem ścierania się trzech sił: popędów (id/to) - podporządkowanych zasadzie przyjemności; zachowań świadomych (ego/jaźń) - respektujących zasadę rzeczywistości, będących próbą przystosowania się do świata; uwewnętrznionych norm moralnych i zakazów socjalnych (superego/nadjaźń) - mających charakter represywny. Destrukcyjny popęd Zgonu może być skierowany na zewnątrz (okrucieństwo, sadyzm) albo przesunięty, zwrócony przeciw własnemu ego (masochizm). Id jest amoralne, ego stara się być moralne, ale jeżeli superego stawia zbyt ogromne wymogi, wtedy staje się ono okrutne jak id. Im bardziej człowiek agresję opanowuje, tym bardziej zwraca się ona przeciw własnemu ego, które (aby pozostać w zgodzie z id) tuszuje konflikty, pozoruje posłuszeństwo. Za sprawą cenzury ego (regulatora napięć pomiędzy naturalnymi potrzebami jednostki a jej sumieniem i uczestnictwem w życiu społecznym) stłumione popędy i wstydliwe pragnienia (towarzyszy im poczucie winy) rodzą urazy, kompleksy, lęki, frustracje. Ulegając wyparciu, przechodzą do sfery nieświadomości, gdzie pozostają w formie wspomnień, snów, skojarzeń, fantazmatów. Freudowska koncepcja psychiki spore znaczenie przypisuje seksualności dziecięcej (obejmującej szeroko rozumianą miłość). Postęp emocjonalny dziecka przebiega w kilku stadiach: w oralnym przyjemności dostarcza ssanie piersi; w sadystyczno-analnym przyjemność wiąże się z wydalaniem, w fallicznym - uwagę przyciągają genitalia (przyjemność dotykania), po 6 roku życia (pod presją kultury) rozpoczyna się moment uśpienia popędu płciowego. Seksualność budzi się z letargu w momencie dojrzewania (ostatnie stadium - genitalne). Zdaniem psychoanalityków w momencie fallicznym (4-5 rok życia) pojawiają się reakcje, które Freud nazwał kompleksem Edypa i kompleksem kastracji. Mianem kompleksu Edypa (aluzja do mitu) ustala się miłość dziecka do rodzica tej samej co ono płci i wrogość do rodzica płci przeciwnej. Nieświadomy, psychiczny system identyfikacji z rodzicem tej samej płci sprawia, Iż dziewczynka - darząc silniejszym uczuciem ojca - jest wrogo usposobiona do matki, z kolei chłopiec - kochając matkę - w tacie widzi rywala, a to budzi w nim agresję i podziw. Dlatego czuje się winnym, obawia się straty prawa do męskości (symbolizuje ją fallus). Lęk przed wykluczeniem z grona mężczyzn nazwano kompleksem kastracji. Ta nazwa obejmuje także zazdrość dziewczynki (kobiety) cierpiącej na skutek braku fallusa. Jeżeli psychika dziecka kształtuje się w okolicznościach niesprzyjających prawidłowemu postępowi, te i inne kompleksy ulegają zepchnięciu w podświadomość, stają się powodem zaburzeń emocjonalnych. Zastępczą realizacją stłumienia może być senne pragnienie (marzenie spełnia się poza świadomością jako sukces "pracy snu") albo sublimacja popędu w sztuce (przyjemność fantazjowania bez poczucia winy i wstydu), a więc czynne, twórcze uczestnictwo w kulturze (zawsze będącej źródłem cierpień). W akcie tworzenia "poeta łagodzi charakter egoistycznego snu na jawie dzięki przekształceń i zasłon i jedna nas sobie czysto formalną, tj. estetyczną przyjemnością, jaką czerpiemy z przedstawionych poprzez niego fantazji" (Z. Freud: Poeta i fantazjowanie). Porównując utwory, które łączy temat ojcobójstwa (władca Edyp Sofoklesa, Hamlet W. Szekspira, Bracia Karamazow F. Dostojewskiego), Freud zauważa, Iż w dramacie antycznym funkcję delikatnej przesłony pełni fatalistyczna motywacja zbrodni. Edyp nieświadomie zabił ojca i poślubił matkę, lecz poznawszy prawdę, przyjmuje ciężar winy. W dramacie szekspirowskim intryga jest zawoalowana bardziej (niemoc Hamleta - wobec stryja i Ofelii - bierze się z poczucia winy), w trzecim utworze jeszcze bardziej (zbrodnię popełnia nie Dymitr, ale jego brat z nieprawego łoża). W każdym z omawianych arcydzieł badacz dostrzega indywidualną realizację kompleksu ojca. O jej kształcie decydują "przesłony", a więc opracowanie fantazji (współpraca świadomości i nieświadomych systemów przesunięcia, symbolizacji). Geneza tej fantazji tkwi w dzieciństwie (identyfikację z ojcem poprzedza wrogość), wywodzi się z treści stłumionych, wypartych do nieświadomości. Przestaje ona być sprawą prywatną, gdy dzieło wchodzi w obieg socjalny. W zasięgu literaturoznawczej psychoanalizy mieszczą się rekonstrukcje psychiki autora i jego biografii wewnętrznej, uwagi dotyczące procesu twórczego i osobowości twórcy, a w pierwszej kolejności liczne interpretacje dzieł. W późniejszym okresie krytyka psychoanalityczna uwalnia się od pokusy szukania w poezji psychiki autora, zajmuje się raczej analizą tekstu. Podążając za Freudem - jedni krytycy przez libido wyjaśniają sny, myśli, charaktery i postępowanie postaci literackich, inni traktują świat przedstawiony (postacie, sytuacje, wątki) jako projekcję psychiki autora, jeszcze inni w świecie przedstawionym znajdują ważny wskaźnik gatunkowy. A. Green upatruje genezę tragedii antycznej w licznych wariantach kompleksu Edypa, a Ch. Mauron przejawy tego kompleksu dostrzega w komedii (na przykład tryumf młodzieńca nad starcem w sztukach Moliera). Odmiennie niż Freud, Jung odznacza dwie sfery: nieświadomość indywidualną (odsunięte, wyparte, zapomniane treści życia jednostki) i nieświadomość zbiorową (treści będące nawarstwieniem typowych i powszechnych - niezależnych od różnic kulturowych - postaw człowieka wobec zła i przemocy, narodzin i Zgonu, miłości i nienawiści; jego reakcji na zagrożenia i sytuacje lękowe i zachowania wynikające z stosunku pomiędzy płciami, pomiędzy rodzicami i dziećmi i tym podobne). Zdaniem Junga mechanizm autorski bazuje na ożywieniu (rozwinięciu, przekształceniu) archetypów, a więc dyspozycji umysłu do tworzenia uniwersalnych "praobrazów" (starych jak ludzkość) drzemiących w nieświadomości, a dostępnych - pośrednio - w mitach i symbolicznych obrazach, które pojawiają się w snach i w sztuce. Niezmienność archetypu (przy zmieniającej się aktualizacji wzorca) stanowi o jego kompensacyjnej sile. "Kto mówi dzięki praobrazów, ten mówi tysiącem głosów, ujarzmia i przezwycięża, a równocześnie podnosi wzwyż to, co ustala; przypadkowe i przemijające czyni wiecznotrwałym, los indywidualny przekształca w los ludzkości, a tym samym wyzwala w nas te pomocne siły, które zawsze umożliwiały ludzkości wyratowanie się z każdego niebezpieczeństwa [...]. W tym tkwi tajemnica oddziaływania sztuki." (C.G. Junga cyt. za: J. Jacobi: Psychologia C.G. Junga). Koncepcję Junga wykorzystano w badaniach mitów, baśni, literatury. W oparciu o Jungowską hipotezę o istnieniu w psychice archaicznego wzorca archetypowa krytyka obserwuje sposób przejawiania się archetypów w poezji (na przykład obiektem studiów M. Baudkin są występujące w literaturze modernizmu archetypy: odrodzenia, nieba i piekła, kobiety, zła, Boga). Z teorii Junga odmiennie korzysta badacz toposów E.R. Curtius, jeszcze odmiennie przedstawiciel krytyki mitograficznej N. Frye (odrzuca definicja zbiorowej nieświadomości, traktuje archetyp jako definicja określające stale obecne, powtarzalne w poezji motywy wywodzące się z mitu i obrzędu). Z psychoanalizy wywodzą się naukowcy wyobraźni. Psychokrytyk Ch. Mauron, analizując semantykę tekstu w okolicy założonego porządku dzieła, dostrzega układy nieświadome (stale powracające motywy, obrazy, metafory i stosunki o charakterze asocjacyjnym). "Materialna psychoanaliza" G. Bachelarda, który śledzi "obrazy" czterech żywiołów (ziemia, woda, ogień, powietrze jako "symbole substancji", sublimacje archetypów), zawsze pozostaje w tym obszarze, gdzie podświadomość łączy się ze świadomością. Dostępny aktualnie J. Lacan (kontynuator Freuda, artysta oryginalnej koncepcji psychoanalizy) podkreśla ciągłe nienasycenie popędu i wielkie znaczenie kompleksu kastracji. Jego zdaniem dziecięce stłumienie popędu do kazirodczego związku z Matką i Ojcobójstwa jest efektem nieświadomej identyfikacji dziecka z imieniem Ojca (Freud tłumaczył je lękiem dziecka przed silniejszym). Matka kieruje miłość dziecka ku Tacie, mającemu władzę, której trzeba się podporządkować. Phallus symbolizuje prawo języka (ustalającego normy i zakazy). Inspirowana odkryciami współczesnego językoznawstwa psychoanaliza Lacana bywa pojmowana jako "lingwistyka mówienia". Przejmując za R. Jakobsonem rozróżnienie między metaforą i metonimią, Lacan uważa je za dwa fundamentalne systemy języka (oparta na przemieszczeniu sensu - metafora, na kondensacji sensu - metonimia). Lacanowska koncepcja podmiotu (a to jest podmiot pragnienia, podmiot nieświadomości) kojarzy mówienie z uwodzeniem, z realizacją pragnienia. Przy założeniu, Iż "nieświadomość jest ustrukturowana niczym język" (Lacan), poezja ujawnia możliwości mowy, stałe pulsowanie mowy pragnień wyzierającej spoza konwencji języka. Pomysły uczonego wykorzystują dekonstrukcjoniści (J. Derrida i jego uczniowie). P. Dybel, przyjmując Lacanowską "koncepcję lustra", interpretuje Dziewczynę B. Leśmiana (ujawnia związek tego, co metafizyczne z tym, co psychoanalityczne). Por. krytyka mitograficzna, krytyka tematyczna, poezja a psychologia, mit, teoria archetypów N. Frye´a. AW BIBLIOGRAFIA: H. Markiewicz: Psychologia głębi a badania literackie. [w:] Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa. Warszawa 1989; Z. Mitosek: Teorie badań literackich. Przegląd historyczny. Warszawa 1983. Rozdz. "Nieświadomość i język (psychoanaliza)"; Psychoanaliza w badaniach literackich (przekł. prac: F. Crewsa, Y. Belavala, S.O. Lessera, N.N. Hollanda, J. Bellemin-Noela, J.-P. Vernanta). "Pamiętnik Literacki" 1981, z. 4