Definicja STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI

Co znaczy STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI: Zwolennicy strukturalizmu w Stanach Zjednoczonych nigdy nie stworzyli metodologicznie spójnej i zorganizowanej szkoły, a tym, co ich łączyło, był początkowo wpływ (raczej francuskojęzycznych), wywodzących się z teorii języka F. de Saussure´a, dociekań językoznawczych rozwiniętych w stronę antropologii poprzez C. Lévi-Straussa, zaś w stronę semiotyki kultury poprzez R. Barthes´a. Oznakę istotnej już w latach sześćdziesiątych roli owego wpływu stanowi wydanie poprzez amerykańskich romanistów w roku 1966 specjalnego numeru czasopisma "Yale French Studies" poświęconego strukturalizmowi w badaniach literackich. W tym samym czasie amerykańscy zwolennicy strukturalizmu zaczęli odwoływać się również do rodzimej, wywodzącej się od C. Peirce´a i C. Morrisa tradycji semiotycznej, jak także do gramatyki transformacyjno-generatywnej N. Chomsky´ego, teorii mitu N. Frye´a i semiotycznych rozważań U. Eco. Owa różnorodność źródeł zaowocowała bardzo szerokim rozumieniem samego definicje "strukturalizm", które dla poszczególnych krytyków oznaczało coś innego. W latach siedemdziesiątych pojawiły się pewne trudności w przeciwieństwie strukturalizmu od wywodzącej się od de Saussure´a semiotyki/semiologii. Do dzisiaj sporo opracowań na temat teorii literatury ujmuje strukturalizm i semiotykę pod jednym nagłówkiem. Ogólnie można aby powiedzieć, Iż o ile "niejęzykoznawczy" strukturalizm w Europie charakteryzował się stosowaniem analizy językoznawczej do badań literackich, kulturowych i socjalnych, to strukturalizm amerykański starał się ograniczyć swój zasięg do literatury, nie traktując jej chociaż jako mechanizmu zupełnie odrębnego od innych, ale jako jedną z wielu praktyk znaczeniotwórczych. Stanowił on reakcję na dominującą w uczelniach amerykańskich Nową Krytykę, która widziała w utworach literackich niepodzielne, autonomiczne, byty funkcjonujące poza rzeczywistością socjalną. Stając się w rękach strukturalistów czymś podlegającym opisywalnemu systemowi, poezja została nieco odbrązowiona i zaczęła być traktowana jako jedna z wielu, również systematycznych, aktywności kulturowych człowieka. Z tego także względu przewarzająca część czołowych strukturalistów amerykańskich (oprócz urodzonych w Europie, ale zaliczanych do ich grona, R. Jakobsona i M. Riffaterre´a) uprawiało raczej krytykę teoretyczną niż praktyczną, w ten sposób odreagowując niejako metodę uważnej lektury (close reading) Nowych Krytyków. W wydanej w 1974 roku rozprawie Structuralism in Literature: An Introduction R. Scholes widzi w strukturalizmie szansę na uczynienie rozważań literaturoznawczych naukowymi, gdyż wspartymi na możliwości opisu mechanizmu literatury, nie zaś poszczególnych dzieł czy utworów. Poezja, tak jak język, stanowi pewien konwencjonalny mechanizm przekazu znaczeń, którego konkretyzacjami, czy także "wykonaniami", są poszczególne dzieła. Dzieła te, same w sobie, nie stanowią przedmiotu zainteresowania strukturalisty, który poszukuje mechanizmu umożliwiającego ich wytwarzanie (generowanie) i rozumienie. Obiektem badań strukturalistycznych, jak pisze J. Culler w Structuralist Poetics (1975), mają być nie teksty, ale kody i konwencje, które stanowią o istnieniu zarówno literatury, jak i jej interpretacji. Zadaniem krytyka strukturalisty jest owe kody i konwencje wyeksplikować (render as explicit). Culler postuluje - w okolicy wywodzącej się z gramatyki generatywnej kompetencji językowej - istnienie kompetencji literackiej (literary competence), dla której to, co dla gramatyki języka jest niegramatyczne (bardzo częste zdarzenie w języku literaturze), gramatycznym staje się wewnątrz wytwarzającego pewien podsystem przełamywania reguł języka mechanizmu literatury. Teksty literackie stanowią, podobnie jak wypowiedzi w gramatyce Chomsky´ego, jedynie powierzchniowy materiał, podporządkowany transformującym ku powierzchni regułom struktur głębokich. W latach osiemdziesiątych, w reakcji na narastające znaczenie krytyki dekonstruktywistycznej Culler będzie usiłował ją usystematyzować, mówiąc o strukturalizmie i dekonstrukcji jako o projektach wzajemnie się uzupełniających (The Pursuit of Signs, 1981, On Deconstruction, 1982). Proponowana poprzez Cullera kompetencja literacka stanowi pewien obiektywny, uporządkowany mechanizm, którego reguły użytkowane być muszą tak poprzez pisarza, jak i poprzez czytelnika. Widząc w poszczególnych tekstach jedynie efekty działania tych reguł, teoria strukturalistyczna jest w gruncie rzeczy teorią czytelnika modelowego, gdzie piszący jest jedynie pewnym konkretnym czytelnikiem, a któremu w jakiś sposób powiodło się konkretyzację swej literackiej kompetencji opublikować. W Structuralist Poetics Culler posługuje się kategorią czytelnika idealnego, którego przeciwstawia on czytelnikowi konkretnemu. Czytelnik konkretny zwyczajnie nieświadomie aktualizuje nie wszystkie aspekty czytelnika idealnego, który istnieje jedynie wirtualnie jako pełnia literackiej kompetencji. O ile dla Nowej Krytyki czytelnik najlepszy stanowił pewien nieistniejący byt, umiejący ogarnąć wszystkie możliwe interpretacje danego dzieła literackiego, to strukturalistyczny czytelnik najlepszy jest bytem niezależnym od jakiegokolwiek konkretnego tekstu, potencjalną możliwością odczytania/napisania wszystkiego. W podobny, aczkolwiek nieco bardziej złożony sposób w stylistycznych studiach Riffaterre´a (Describing Poetic Structures, 1966), funkcjonuje kategoria "superczytelnika" (superreader). Inną adekwatną paralelą może tu być czytelnicza typologia G. Prince´a (Introduction to the Study of the Narratee, 1973): adresat narracji (narratee), czytelnik faktyczny (real reader), czytelnik wirtualny (virtual reader), czytelnik najlepszy (ideal reader). Tym, co odróżniało wizję czytelnika u amerykańskich strukturalistów od krytyki recepcji czytelniczej (reader-response criticism - D. Bleich, S. Fish), było traktowanie odbioru dzieła literackiego jako procesu dekodowania determinowanego konwencjami i regułami mechanizmu literatury, gdzie nie było miejsca na indywidualistyczną dowolność. Istotne miejsce w dociekaniach strukturalistów zajmowała również narracja. W 1982 roku Prince (Narratology: The Form and Functioning of Narrative), obficie czerpiąc z narratologicznych dokonań w Europie (W. Propp, A. Greimas), proponuje generatywno-transformacyjną gramatykę narracji, stanowiącą oczywiste rozszerzenie zatrzymującej się na poziomie zdania gramatyki generatywnej Chomsky´ego. O ile generatywność gramatyki Chomsky´ego polegała na możliwości tworzenia nieskończonej ilości zdaniowych ciągów ze skończonej ilości gramatycznych przedmiotów, to u Prince´a zdania przemieniają się w narracje tworzone ze "zdarzeń" (events) stanowiących min. jednostki narratologicznej analizy. Teoria ta pomogła Prince´owi stosunkowo zwięźle opisać reguły rządzące narracyjną strukturą Czerwonego kapturka, aczkolwiek, jak sam ostatecznie przyznał, dopracowanie jego gramatyki do końca wymagałoby dużych wysiłków, a jej ostateczna konstrukcja nie rokowała nadziei na szybkie ukończenie. Jeszcze inną propozycją narratologiczną amerykańskiego strukturalizmu była opublikowana w 1978 roku podręcznik S. Chatmana Story and Discourse: Narrative Structure in Fiction and Video. Chatman zaprezentował w niej teorię narratora i postaci, wychodzącą nieco poza dominujące u większości strukturalistów tendencje redukcjonistyczne. Zamiast wywodzącej się z językoznawstwa klasyfikacji narratora pod względem osoby gramatycznej, zaproponował on jakościową identyfikację jej cech opierając się na "stopni słyszalności" (degrees of audibility), używając tak niedookreślonych terminów jak np. "poczucie obecności narratora" (sense of narrator´s presence). W tenże sposób, nie rezygnując z kategorii narratora, uczynił jej klasyfikację nieco bardziej wyrafinowaną, proponując jednak jednocześnie dość ścisły podział owego poczucia obecności na poszczególne, czyli ilościowo mierzalne stopnie. Następną propozycją przekraczającą strukturalistyczne ramy są historiograficzne prace H. White´a (Metahistory, 1973 i Tropics of Discourse, 1978). Analizując XIX-wieczne teksty historyków i filozofów historii, White reguluje je opierając się na dominacji jednego z czterech głównych tropów (master tropes) retorycznych ( metafora, metonimia, synekdocha i ironia), twierdząc, że przedkonceptualnie wpływają one na materiał historyka zanim jeszcze tekst historyczny zostanie zapisany jako narracja. W tenże sposób stanowią one głębokie wyznaczniki wszelkich możliwości historii, która, roszcząc sobie prawo do głoszenia uniwersalnej prawdy o świecie, poruszać się może jedynie po obszarach z góry ustalonych poprzez językowo determinowany "przedkonceptualny protokół" (preconceptual protocol). W pewnym sensie twierdzenie to głosi, Iż struktury językowe kształtują świadomość, co natomiast stanowi pewną wersję znanej tezy K. Marksa, którego zwolennikiem był nie tylko White, ale również wielu innych strukturalistów, tak amerykańskich, jak i kontynentalnych. W strukturalizmie byt wymienia się w język i podskórnie kształtuje naszą wiedzę i pojmowanie świata, a panowanie nad językiem, świadome czy także nie, stanowi o panowaniu nad wszelkimi zachowaniami społecznymi, stanowiąc de facto władzę polityczną. Tak marksistowskie, jak i psychoanalityczne koligacje wielu strukturalistów powiązane są z tym, Iż widząc w języku paradygmat rzeczywistości i jednocześnie postulując sposobność wyświetlenia jego struktur głębokich, zaczynają postrzegać powierzchnię jako ideologiczną manipulację, jako sukces systemowej represji wolności/podświadomości, której konsekwencje będzie obnażał poststrukturalizm, a więc strukturalizm cokolwiek przerażony swymi swoimi postulatami. TR BIBLIOGRAFIA: J. Culler: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics and the Study of Literature. Ithaca 1975; J. Culler: Teoria Literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie. Przeł. M. Bassaj. Warszawa 1998; Z. Mitosek: Teorie badań literackich. Warszawa 1998; M. Riffaterre: Semiotics of Poetry. Bloomington 1978; M. Riffaterre: Wiersz jako przedstawienie. Przeł. M. Abramowicz. "Pamiętnik Literacki" 1989, z. 2; R. Scholes: Structuralism in Literature: An Introduction. New Haven 1974