Definicja AUTOR JAKO KATEGORIA OPISU

Co znaczy AUTOR JAKO KATEGORIA OPISU: Kategoria autora jest we współczesnym literaturoznawstwie rozpatrywana w wielu aspektach. Nie mniej jednak granice pomiędzy tymi metodami rozumienia kategorii autora nie są wyraźne. Główne spośród nich są następujące: 1. Autor to jednostka ustalona w sensie psychofizycznym i społeczno-historycznym, której doświadczenia obejmują również działalność pisarską owocującą dziełami literackimi i spełnianiem różnorodnych ról w szeroko pojmowanym życiu literackim, np.: roli krytyka, eksperta, outsidera, prowokatora. Takim ujęciem kategorii autora zajmuje się w pierwszej kolejności socjologia literatury (por. poezja a społeczeństwo). W tej koncepcji autor utworu literackiego jest osobą obciążoną całością swojej biografii i nie to jest zależne od tego, w jakim stopniu różne doświadczenia tej biografii znajdują w dziele własne odbicie. Zakres i metody przenikania doświadczeń biograficznych autora do dzieła literackiego są obiektem interpretacji, raczej zmierzającej do odsłonięcia wątku autobiograficznego dzieła. Ów wątek autobiograficzny jest równoprawnym z innymi elementem literackiej fikcji, w poezji współczesnej regularnie bywa elementem autokreacji i strategii pisarza (na przykład Dziennik W. Gombrowicza, Kalendarz i klepsydra T. Konwickiego). 2. Autor to tyle, co poeta, czyli ustalona biograficznie jednostka, lecz ujmowana w sposób jednoaspektowy: tylko od strony doświadczeń ściśle literackich. Bądź to jako jednostka procesu historycznoliterackiego (por. Synchronia i diachronia w procesie historycznoliterackim J. Sławińskiego), bądź jako rola socjalna (por. poezja a społeczeństwo) zredukowana do swoistego "produkowania dzieł". W tym ujęciu kategoria autora aktualizuje się w różnorodnych odniesieniach: w relacji sprawczym do dzieła, przez które się uzewnętrznia; przez wzgląd na innymi własnymi spełnieniami (na przykład W. Gombrowicz jako autor Ferdydurke wobec W. Gombrowicza - autora Dziennika, czy J. Kochanowski jako autor Odprawy posłów greckich wobec J. Kochanowskiego - autora Trenów); w stosunku z utrwalonymi w kulturze literackiej danego miejsca i czasu wzorami spełniania roli pisarza (na przykład J. Kochanowski - autor Trenów wobec renesansowego wzoru "humanisty", czy C.K. Norwid - autor Promethidiona wobec romantycznego wzoru "poety-wieszcza"). 3. Autor jako jednostka zredukowana do aspektu psychofizycznego, sposobów jego manifestowania się w dziele literackim i jego wpływu na genezę dzieła i mechanizm jego powstawania - w tym ujęciu kategoria autora jest obiektem zainteresowań psychologii twórczości (por. poezja a psychologia; psychoanaliza). 4. Autor jako jeden z przedmiotów dzieła literackiego rozumianego jako komunikat literacki (por. Stosunki osobowe w komunikacji literackiej A. Okopień-Sławińskiej). W tym ujęciu traktowany jest jako nadawca prowadzący komunikat bezpośrednio do odbiorcy przy udziale języka. Jest nadrzędny w relacji do metody funkcjonowania w dziele podmiotu literackiego, określony poprzez J. Sławińskiego jako podmiot czynności twórczych. W tym rozumieniu kategoria autora jest w ścisłym sensie kategorią opisową, wykorzystywaną w historycznoliterackiej interpretacji do ustalenia sposobów powiązań konkretnego dzieła z wieloma elementami procesu historycznoliterackiego, np. tradycją literacką i konwencją literacką. Podmiot czynności twórczych jest bytem funkcjonalnym, spełnia się jedynie w stosunku do komunikatu, szeroko rozumianego kodu (języka i tradycji literackiej) i można go określać jako zindywidualizowanego użytkownika konwencji literackiej. Jako byt funkcjonalny przeciwstawia się substancjonalności bytu realnej osoby pisarza. Z perspektywy językowo-znaczeniowego kosmosu dzieła jest jedynym jego zewnętrznym nadawcą, bezpośrednio aktualizowanym poprzez organizację tekstu, "jest jak gdyby strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika, jakim jest poeta. Reprezentuje wobec niego biznes dzieła, aczkolwiek z drugiej strony nie byłoby bezzasadne, gdybyśmy powiedzieli, Iż reprezentuje również wobec dzieła - nastawienia (skłonności, przekonania i tym podobne) tego osobnika. Jest swego rodzaju "iloczynem" sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu, jeżeli w ogóle takie metaforyczne sformułowanie może coś wyjaśnić". W tym ujęciu kategoria autora (podmiotu czynności twórczych) stosowana jest w podobnym znaczeniu, jak kategoria obrazu autora wpisanego w tekst, wprowadzona do badań literackich poprzez W. Winogradowa, a regularnie użytkowana poprzez K. Wykę. W nowszych - wyrastających ze strukturalizmu (zobacz strukturalizm czeski; strukturalizm amerykański; semiotyka francuska) - badaniach literackich, przez wzgląd na zakwestionowaniem zasadności traktowania dzieła literackiego jako komunikatu, podważona została również pozycja autora jako bezpośredniego sprawcy dzieła i sensowność stosowania tej kategorii w badaniach literackich. W w najwyższym stopniu radykalny sposób to stanowisko sformułował, w opublikowanym w 1967 roku po angielsku artykule The death of the author R. Barthes (francuska wersja - La mort de l´auteur - ukazała się w 1968 roku). Punktem wyjścia do ogłoszonej poprzez Barthes´a "zgonu autora - "ojca" dzieła" jest nowa pojęcie tekstu i ustanowienie jako przedmiotu edukacji o poezji "niejednostkowych reguł konstruowania wypowiedzi". Ustalając element analizy literaturoznawczej i charakteryzując jej właściwości jako tekst właśnie, Barthes pisał: "Autor ma być ojcem i właścicielem dzieła, i dlatego edukacja o poezji uczy szacunku dla rękopisu i jawnych intencji autora, społeczeństwo zaś gwarantuje prawa rządzące relacją autor-dzieło. Tekst natomiast daje się odczytać bez inskrypcji Ojca". Pozycja autora jest w tej koncepcji zrównana z pozycją postaci literackiej, może on się pojawiać w tekście tylko na prawach gościa. Autor - "ja, które pisze" - jest wyłącznie "ja papierowym" i dlatego jego wyznania powinny być traktowane tak samo jak wypowiedzi wszystkich innych postaci. Barthesowskie zakwestionowanie przydatności kategorii autora w badaniach literackich dzielą inne współczesne ("po-strukturalne") kierunki metodologiczne: intertekstualność (gł. J. Kristeva), dekonstrukcja (gł. J. Derrida; por. Che cos´e la poesia J. Derridy, poststrukturalizm, poststrukturalizm - problem tekstu) i nowoczesna psychoanaliza (gł. J. Lacan). Ma ono także znacząco szerszy kontekst filozoficzny, wiąże się gdyż ze zjawiskiem kryzysu indywiduum, podmiotowości, którego ostatnim wcieleniem była romantyczna koncepcja "jaźni", obserwowanym w myśli europejskiej po drugiej wojnie światowej. Z Barthesowską "śmiercią autora" współbrzmią: ogłoszona poprzez T.T. Adorno "likwidacja indywiduum", orzeczony poprzez J. Derridę "koniec człowieka" czy głoszony poprzez M. Foucaulta "zmierzch człowieka". Z problematyką kategorii autora wiąże się także - szczególnie mocno akcentowana w ostatnich latach - sprawa tożsamości dzieła literackiego, tekstu, podmiotu i autora, którą w swoim podręczniku do teorii literatury w następujący sposób sygnalizował J. Culler: "Problem tożsamości staje się problemem doniosłym i nieuniknionym, bo w pojęciu tym mieści się sporo napięć i sprzeczności (pod tym względem przypomina ono "znaczenie"). Prace teoretyków, wywodzących się z najróżniejszych orientacji - marksizmu, psychoanalizy, wiedzy o kulturze, feminizmu, studiów gejowskich i lesbijskich, a również badań nad tożsamością w społeczeństwach kolonialnych i postkolonialnych - ujawniły powiązane z tym definicją trudności, które, mimo tak różnych ujęć, wydają się strukturalnie podobne". JO BIBLIOGRAFIA: J. Sławiński: Myśli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historycznoliterackiego. [w:] Próby teoretycznoliterackie. Warszawa 1992; J. Sławiński: O kategorii podmiotu lirycznego. [w:] Dzieło, język, tradycja. Kraków 1998; Autor - Podmiot literacki - Bohater. Red. A. Martuszewska, J. Sławiński. Wrocław 1983; R. Nycz: Tropy "ja". Koncepcje podmiotowości w poezji polskiej ostatniego stulecia. "Teksty Drugie" 1994, nr 2; K. Bartoszyński: Podmiot literacki - konstrukcje i destrukcje. "Teksty Drugie" 1994, nr 2; J. Abramowska: Jednak autor! Skromna propozycja na moment przejściowy. "Teksty Drugie" 1994, nr 2; Z problemów podmiotowości w poezji polskiej XX wieku. Red. M. Lalak, Szczecin 1993; R. Barthes: S/Z. Przeł. M.P. Markowski i M. Gołębiewska, Wstęp M.P. Markowski. Warszawa 1999; J. Culler: Teoria literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie. Przeł. M. Bassaj. Warszawa 1998; J. Derrida: O gramatologii. Przeł. B. Banasiak. Warszawa 1999