Definicja DIALOGOWO¦Ć I POLIFONICZNO¦Ć

Co znaczy DIALOGOWO¦Ć I POLIFONICZNO¦Ć: Pojawiające się bardzo regularnie we współczesnej refleksji metaliterackiej (literaturoznawstwie, krytyce literackiej, gazetowych recenzjach) i zleksykalizowane już ustalenia, takie jak dialogowość (dialogiczność), "cudzy głos", wielogłosowość, polifoniczność (powieść polifoniczna) i karnawalizacja mają własne źródło w pracach rosyjskiego badacza M. Bachtina (1895-1975). W okolicy szeregu studiów historycznoliterackich i metodologicznych (oba te aspekty są w pracach Bachtina ściśle związane, a poezja ujmowana jest w szerokim kontekście kulturowym) jest on autorem dwu książek: Problemy poetyki Dostojewskiego (1-1929, 2-1963, pol. wyd. 1970) i Twórczość Franciszka Rabelais´go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu (1965, pol. wyd. 1975). Obie te książki weszły do kanonu lektur światowego literaturoznawstwa (i językoznawstwa i kulturoznawstwa), a Bachtinowskie koncepcje wpływają nadal na postęp współczesnej humanistyki (chodzi w szczególności o badania nad intertekstualnością i socjolingwistyką). Uniwersalizacja i reinterpretacja definicje dialogu leży u podstaw antropologicznej koncepcji kultury i literatury wyłaniającej się z prac Bachtina. Dialog traktowany jest tutaj jako fundamentalny i naturalny sposób funkcjonowania języka w przestrzeni socjalnej, język (raczej wielość języków wchodzących ze sobą w nieustanne dialogowe kontakty) tworzy "rzeczywistość słowno-ideologiczną", będącą fundamentem funkcjonowania kultury. Dialog ustala sposób istnienia człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym, obejmuje stosunki międzykulturowe i kontakty międzyludzkie, a dialogowość wnika w każdą wypowiedź językową i w pojedyncze wyraz. Wyraz nie jest neutralne, zawiera w sobie pamięć znaczeń, wynikających z stosunku dialogowych gdzie przedtem pozostawało, a każda wypowiedź nastawiona jest na "cudzy głos". (W sposób w najwyższym stopniu oczywisty manifestuje się to w tych zjawiskach jak wypowiedź ironiczna, mowa z pozoru zależna, pastisz i parodia, różne postacie stylizacji). Pojedyncze wyraz, wypowiedź, języki osobnicze i zbiorowe zawierają w sobie przedmioty światopoglądu, "są nasycone ideologicznie". Wielogłosową, anarchiczną i wewnętrznie zdialogizowaną rzeczywistość słowno-ideologiczną próbują porządkować integrujące i centralizujące tendencje kulturowe (jeden język, jedna religia, jedna ideologia, jeden paradygmat naukowy, jedna dominująca klasa czy naród). "Każda wypowiedź związana jest z jednym "językiem" (z siłami i tendencjami dośrodkowymi) i równocześnie ze socjalną i historyczną różnojęzycznością (siłami odśrodkowymi i rozwarstwiającymi język" - pisze w rozprawie Wyraz w powieści Bachtin. Tendencje dośrodkowe i odśrodkowe występujące w rzeczywistości słowno-ideologicznej mogą wyznaczać opozycyjne wobec siebie formacje kulturowe (jak kultura oficjalna i skarnawalizowana kultura ludowa w epoce średniowiecza i renesansu), indywidualne i zbiorowe światopoglądy (monologowe i dialogowe) realizujące się w języku; stanowić mogą także kryterium ogólnego podziału literatury i bardziej szczegółowych klasyfikacji genologicznych. Odmienne funkcjonowanie słowa w literaturze (epickiej i lirycznej) i powieści (prozie artystycznej) decyduje wg Bachtina o fundamentalnym podziale literatury pięknej. "Poetę ustala idea jednego, jednolitego języka i jednolitej, monologowo zamkniętej wypowiedzi [...] ?Xadne rozwarstwienie, ?Xadne zróżnicowanie, a tym bardziej różnojęzyczność nie powinny przejawiać się w utworze poetyckim". (wyraz w powieści). Natomiast prozaik - "akcentuje [...] wielostylowość i różnojęzyczność języka literackiego i nieliterackiego [...], nie oczyszcza słów z cudzych intencji i tonów, nie niszczy zaczątków społecznego zróżnicowania, które w nich tkwią, nie usuwa językowych osobowości i charakterystycznych sposobów mówienia [...]". (wyraz...). Gatunkiem koronnym prozy artystycznej jest powieść, a jej postęp "bazuje na pogłębieniu dialogowości, jej ekspansji i wysubtelnieniu. Coraz mniej pozostaje przedmiotów neutralnych (monolitycznych prawd), nie wciągniętych do dialogu. Dialog przenika do molekuł, a później w głąb atomów prozy". (wyraz...). W rozwoju powieści (i całej prozy artystycznej) odznacza Bachtin dwie linie - pierwszą, "jednogłosową" (jednolity język literacki, dominacja pozycji jednego narratora i autorskiej ideologii) i drugą, zmierzającą do polifonii światopoglądowej i rozwarstwienia socjalnych i osobniczych języków. Formy polifoniczne powstają na granicach epok (satyra mennipejska - to przełom klasycznego antyku i hellenizmu; powieść Rabelais´go - moment pomiędzy średniowieczem i odrodzeniem, utwory Dostojewskiego - ukształtowanie się kapitalizmu). Genologiczną konkretyzacją tych dwu linii rozwojowych prozy są dwa rodzaje powieści: powieść homofoniczna (monofoniczna) i polifoniczna. W powieści homofonicznej jeden głos dominuje nad innymi, ustala perspektywę ich zrozumienia i oceny. W powieści polifonicznej występuje mnogość równorzędnych i odrębnych świadomości wspólnie z ich światami ideologicznymi, a czołowi bohaterzy są nie tylko obiektami słowa autorskiego, lecz także podmiotami własnego słowa, tworzącymi równoprawne z autorskim, światopoglądowe punkty widzenia. Odpowiednikiem powieści polifonicznej w swej w najwyższym stopniu wykrystalizowanej formie jest dla Bachtina twórczość Dostojewskiego. Z historycznoliterackich prac Bachtina wyłania się metodologia badania literatury, znajdująca drogę pośrednią pomiędzy formalizmem i socjologizmem, pomiędzy "życiem" i "poezją", utworem literackim i jego kulturowymi kontekstami. Prace Bachtina otwierają perspektywę semiotycznego badania tekstów literackich, ich intertekstualnego funkcjonowania w wielogłosowej rzeczywistości słowno-ideologicznej. Przedstawione wyżej w upraszczającym skrócie przedmioty Bachtinowskiej koncepcji języka, literatury i kultury zdają się sugerować, że jego koncepcja od początku i w całości miała spójny, koherentny, "jednogłosowy" charakter. W czasie gdy Bachtin, pisząc o dialogu i polifonii w tekstach literackich i kulturowych, podejmuje z nimi dialog, dyskutując zarazem i modyfikując własne poprzednie koncepcje. Dialogowy relacja do badanego tekstu (odnajdywanie w nim siebie bez zacierania jego tekstowej odrębności) to istota metodologicznego przesłania Bachtina. Por. dialog - monolog.TS BIBLIOGRAFIA: M. Bachtin: Wyraz w powieści. [w:] Problemy literatury i estetyki. Przeł. W. Grajewski. Warszawa 1982; Bachtin. Dialog. Język. Poezja. Red. E. Czaplejewicz. E. Kasperski. Warszawa 1983. (Antologia tekstów Bachtina i prac o Bachtinie); S. Balbus: Propozycje metodologiczne M. Bachtina i ich teoretyczne konteksty. [w:] M. Bachtin: Twórczość Franciszka Rabelais´go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu. Przeł. A.A. Goreniowie. Kraków 1975; Dialog w poezji. Red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski. Warszawa 1978; H. Markiewicz: Polifonia, dialogiczność i dialektyka. Bachtinowska teoria powieści. [w:] Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa. Warszawa 1989; Z. Mitosek: Poezja jako dialog. [w:] Teorie badań literackich. Przegląd historyczny. Warszawa 1995