Definicja LITERATURA A SPOŁECZEŃSTWO

Co znaczy LITERATURA A SPOŁECZEŃSTWO: Zacznijmy od konstatacji fundamentalnych. Człowiek jest istotą socjalną, jego człowieczeństwo konstytuuje się i realizuje w życiu zbiorowym. Społeczeństwo (sam termin pojawia się w wieku XVIII) - w w najwyższym stopniu ogólnym sensie - to zorganizowany całokształt życia zbiorowego i zachodzących w nim mechanizmów, rządzonych różnie pojmowanymi prawami ruchu i rozwoju. Wyodrębniające się w okresie i przestrzeni społeczeństwa kształtują się, rozwijają (horda, plemię, naród), organizują (kraj) i różnicują wewnętrznie (ekipy, warstwy, klasy), tworząc odpowiadającą im kulturę (kultury). Kultura w sensie globalnym jest nierozerwalnie związana z życiem społecznym i obejmuje: materialne i niematerialne wytwory ludzkiej aktywności, indywidualne i zbiorowe zachowania i określające je wartości, oceny, normy i wzory, a również instytucje organizujące ludzkie działania i czynności. Tak pojmowanej kulturze można w całości przypisać cechę pansemiotyzmu (każdy obiekt kultury ma swój aspekt znakowy i komunikuje pośrednio albo bezpośrednio jakieś sensy). Można także w kulturze globalnej wyodrębniać dwie związane ze sobą sfery kultury: kulturę bezpośrednią (zaspokajanie potrzeb materialnych) i kulturę symboliczną (komunikowanie). Właściwością wyróżniającą kulturę symboliczną (edukacja, sztuka, ideologia, religia) jest posługiwanie się językiem naturalnym albo (i) innymi systemami semiotycznymi. Rozpatrywana w zarysowanej wyżej perspektywie poezja to jedna ze socjalnych praktyk komunikacyjnych, wchodząca w obręb kultury symbolicznej. Literaturę postrzegać można jako zestaw indywidualnych artefaktów (utworów literackich) i intersubiektywnych, funkcjonujących w świadomości literackiej i wykonywanych w konkretnych tekstach - reguł, norm i konwencji. Pisanie i czytanie literatury to zarazem socjalne działanie, realizujące się w okresie i przestrzeni, tworzące wyodrębnioną sieć stosunku interpersonalnych i odpowiadających im instytucji. Z wyjątkiem metody definiowania literatury, od tego, jak i jakie wyodrębniać będziemy wyznaczniki literackości, bezspornym pozostaje fakt, Iż tworzywem literatury jest język, z natury swojej socjalny. Indywidualne i zbiorowe style literackie pozostają w dynamicznym związku z funkcjonalnymi odmianami języka ogólnego, a formy i gatunki literackie niejednokrotnie odwołują się do repertuaru genologicznego innych typów społecznego komunikowania. Ponadindywidualny charakter ma wtórny "język" literatury (por. semiotyka radziecka) - zespół norm i konwencji literackich, a prezentowane w poezji światy bezpośrednio albo pośrednio odnoszą się do jakiejś rzeczywistości socjalnej. W taki czy inny sposób usytuowany jest w społeczeństwie poeta, a jego komunikacyjna aktywność kierowana jest do jakiegoś społecznie określonego audytorium. Mówiąc innymi słowy, poezja w wieloraki sposób jest socjalna. Jakie zatem problemy pojawiają się w stosunku pomiędzy praktyką literacką a innymi społecznymi praktykami komunikacyjnymi?Jakie pytania stawia (i jakie formułuje odpowiedzi) literaturoznawstwo, rozważając relację pomiędzy poezją a społeczeństwem?Co jest przedmiotem zainteresowania różnie pojmowanej socjologii literatury? Sprawa pierwsza dotyczy autonomii procesu literackiego, istnienia albo nie wewnętrznych praw rozwoju literatury niezależnych od prawidłowości pojawiających się w obrębie życia społecznego. Czy i do jakiego stopnia poezja (decyzje pisarskie, poetyka i światopogląd literackich tekstów, pojawianie się nowych pokoleń i prądów literackich, kształtowanie się zbiorowych sposobów lektury) zdeterminowane są poprzez wydarzenia polityczne, zmiany obyczajowe, przekształcenia mechanizmu społecznego, przemiany infrastruktury ekonomicznej - to jedno z zasadniczych pytań odnosząc się do stosunku pomiędzy poezją i społeczeństwem. Metodologiczni (por. edukacja o poezji) zwolennicy ujęć zewnętrznych (pozytywizm, marksizm w badaniach literackich) negowali autonomię procesu literackiego, reprezentanci ujęć wewnętrznych (fenomenologia, formalizm rosyjski, strukturalizm) wskazywali na całkowitą albo częściową niezależność literatury (i sztuki) od innych sektorów życia społecznego. Pytanie o autonomię literatury skutkuje szereg pytań szczegółowych. Traktując literaturę jako formę ekspresji pytać będziemy o to, w jakiej mierze przedmioty socjogenetyczne ("rasa, okres dziejowy, środowisko" wg H. Taine´a czy baza ekonomiczna, klasa, ideologia w ujęciach marksistowskich) determinują decyzje pisarskie, ujęcia światopoglądowe i rozwiązania artystyczne?Na ile pisarz wyraża niepowtarzalnego siebie, a na ile (chcąc nie chcąc, świadomie albo nieświadomie) taką bądź inną zbiorowość (grupę literacką, pokolenie, formację artystyczno-ideową, warstwę czy klasę socjalną)p?ozostając w kręgu zagadnień związanych z artystą pytalibyśmy o socjalną rolę pisarza w historycznie ustalonych społeczeństwach (na przykład nadworny trubadur, romantyczny wieszcz, pisarz-cygan w modernizmie). Sprawa następna dotyczyłaby literatury pojmowanej jako odzwierciedlenie (obraz, słowo, symptom) społeczeństwa. Czy poezja odbija obraz społeczeństwa czy także tworzy światy wymyślone?Odbija obraz czy raczej go załamuje? Realizm, fantastyka, groteska; mimetyzm, weryzm - to kategorie tworzone dzięki założeniu, że poezja może (jeżeli chce) tworzyć adekwatne obrazy uniwersum rzeczywistości bądź jednego z jej wycinków. Czy i na ile poezja jest wyrazem socjalnych światopoglądów i ideologii organizacji politycznych?(por. poezja a polityka) Literatura rewolucyjna i religijna, poezja "społecznego postępu" i poezja antykomunistyczna, socrealizm i socparnasizm - to kategorie historycznoliterackie i typologiczne tworzone przy założeniu, Iż poezja może być wehikułem treści światopoglądowych, ideologicznych, politycznych. Forma literacka i typ literatury może być także traktowany jako symptom (uświadamianych, częściowo uświadamianych albo nieuświadamianych) zmian w organizacji ekonomicznej infrastruktury i polityczno-ideologicznej nadbudowy formacji socjalnej albo podświadomych nastrojów części społeczeństwa. W tej perspektywie rozwijająca się w XVIII i triumfująca w XIX wieku powieść byłaby literackim symptomem ekonomicznego, ideologicznego i politycznego zwycięstwa burżuazji, a popularność literatury fantastycznonaukowej w Polsce lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tendencji eskapistycznych jej czytelników. Niewątpliwie poezja bywa skutkiem przyczyn socjalnych. Równie (jeżeli nie bardziej) interesujące jest zagadnienie literatury jako powody skutków socjalnych, problematyka jej społecznego oddziaływania (co poezja chce zrobić ze społeczeństwem) i odbioru (co społeczeństwo robi z poezją). Zastanawialibyśmy się tutaj nad rolą i funkcjami pełnionymi poprzez literaturę w obrębie historycznie ustalonych społeczeństw, jej związkami z instytucjami publicznymi i ośrodkami władzy politycznej. Sprawa odbioru prowokowałaby pytania o to - kto, co, dlaczego i jak czyta. Przyjmując tę perspektywę, wyodrębnialibyśmy rodzaje publiczności literackiej, obiegi, gdzie krążą teksty, określalibyśmy socjalne metody lektury. Socjologia literatury, której kluczowe pola zainteresowań staraliśmy się wyżej przedstawić w ujęciu synchronicznym, jest dyscypliną o nieostrych granicach, sytuuje się pomiędzy edukacją o poezji i socjologią. Perspektywa socjologiczna pojawiła się jako zasadniczy obiekt literaturoznawstwa w wieku XIX i związana była z pozytywistyczną orientacją w badaniach literackich. W wieku XX różnorodne ujęcia socjologiczne były charakterystyczne dla historii, teorii literatury i krytyki literackiej inspirowanych marksizmem. Badania te, z politycznych względów szczególnie popularne w państwach realnego socjalizmu, koncentrowały się na problematyce literatury pojmowanej jako słowo świadomości socjalnej, a ich celem było znalezienie socjalnej genezy faktów literackich (dzieł, koncepcji ideowo-artystycznych, nurtów i okresów literackich), poszukiwanie wspólnych dla literatury i innych obszarów życia społecznego praw rozwojowych. Socjologia jako odrębna dyscyplina edukacji zajmowała się w pierwszej kolejności badaniami z zakresu czytelnictwa, traktując publiczność literacką (i jej uwarstwienie) jako jedną z funkcjonujących w zbiorowości grup socjalnych. Kształtowanie się osobnego przedmiotu socjologii literatury powiązane było z badaniami nad życiem literackim - a więc zespołem socjalnych interakcji i instytucji i organizacji, które w danym czasie i miejscu towarzyszą powstawaniu, rozpowszechnianiu i odbiorowi dzieł literackich. Co tj. poezja?Co może poezja?Co ludzie robią z poezją?Te następne trzy pytania sygnalizują stopniowe przesuwanie się zainteresowania edukacji o poezji i wchodzącej w jej obręb socjologii literatury. Przyjęcie w latach sześćdziesiątych perspektywy komunikacyjnej (por. komunikacja literacka) wywołało ważne zmiany w sposobie rozwiązywania zasadniczych zagadnień literaturoznawstwa. Można powiedzieć, Iż nastąpiło uwewnętrznienie perspektywy socjologicznej, przekroczenie granic pomiędzy sposobami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Zmiany powiązane z przyjęciem perspektywy komunikacyjnej dotyczą różnych aspektów literatury. Po pierwsze - wskaźników literackości. Nie fikcja, obrazowość, uporządkowanie naddane (funkcja poetycka) są teraz na pierwszym planie, ale umiejętność tekstu do produkowania nowych znaczeń, generowania nowych odczytań, podatność na "twórczą zdradę" (por. Poezja a społeczeństwo R. Escarpita). Utwór literacki w tej perspektywie to dzieło otwarte, tekst długiego trwania. Nie jest ograniczony poprzez kontekst macierzysty i jego kody (jak dokument), może skłaniać odbiorcy do ustalonych zachowań (jak reklama czy tekst propagandowy). Po drugie - budowy dzieła. Tekst literacki traktowany jest teraz nie jak bezosobowa, nieruchoma struktura, o raz na zawsze określonym zespole znaczeń, ale jako dynamiczna całość, wewnątrztekstowa przypadek komunikacyjna, zapis napięcia pomiędzy racjami nadawcy i odbiorcy, asymetryczny dialog. Można w nim wyodrębnić to, co społecznie nacechowane, sferę genotypu - kombinację intersubiektywnych norm i konwencji, będącą swoistym obrazem zakładanego odbiorcy, i - sferę fenotypu, określającą niepowtarzalność i jednorazowość tekstu literackiego, strukturalny wizerunek autora. Dzieło traktowane jest nie tylko jako indywidualny akt kreacji, lecz również jako zestaw odczytań, nawarstwiających się w czasie jego społecznego funkcjonowania (poetyka odbioru). W okolicy kategorii "autorskich" (podmiot czynności twórczych, podmiot utworu, narrator, "ja liryczne" - por. komunikacja literacka) pojawiają się kategorie "czytelnicze" (odbiorca wirtualny, odbiorca najlepszy, odbiorcy potencjalny). Po trzecie - procesu historycznoliterackiego. Zamiast historii rewolucji i przełomów literackich, burzenia norm i konwencji, indywidualnych aktów literackiego terroru mamy teraz do czynienia z obrazem oswajania i obezwładniania dzikiej i nieskrępowanej awangardy, nadawaniem zgodnych ze społecznym oczekiwaniem znaczeń, kanonizacją "jedynie słusznych" interpretacji (na przykład teksty niegdyś awangardowe jako przymusowe lektury szkolne). I właśnie perspektywa komunikacyjna, traktowanie literatury jako jednej ze socjalnych praktyk komunikacyjnych decyduje o współczesnym kształcie socjologii literatury. Można ją ująć w trzech, niejednokrotnie powiązanych ze sobą aspektach. W ujęciu pierwszym, bliskim wewnętrznej problematyce literaturoznawstwa, specjalny nacisk kładzie się na specyfikę i swoistość komunikacji literackiej w relacji do innych sposobów społecznego komunikowania. W polu zainteresowania socjologii form literackich (nazwę tę wprowadził J. Sławiński) znajdują się socjalne kryteria pozwalające wyodrębniać literaturę spośród innych obszarów piśmiennictwa i dokonywać jej podziałów (typy i gatunki literackie, metody modelowania świata przedstawionego, poezja "wysoka" i "niska"). Socjalne zakorzenienie norm, konwencji i technik literackich (szczególnie podatnym materiałem badań są tu różne formy literatury popularnej); role pisarskie kształtujące się w toku procesu historycznoliterackiego, projekt odbiorcy zawarty w strukturze tekstu i społecznie określone normy i style odbioru to następny krąg zainteresowań socjologii form literackich. W przyjętej tutaj perspektywie komunikacja literacka dokonuje się dzięki znajomości tradycji literackiej, stanowiącej swoisty wspólny język artystów i odbiorców. Zróżnicowanie publiczności literackiej (której uczestnicy mogą pełnić role: pisarza, krytyka, czytelnika) zależne jest od poziomu kultury literackiej (składają się na nią: wiedza o kanonie literatury, gust i kompetencja pozwalająca rozpoznawać formy i techniki literackie). Ujęcie drugie, zbliżone do prowadzonych przedtem badań życia literackiego, można aby określić jako socjologię infrastruktury literackiej. Obejmuje ona problematykę warunków produkcji, rozpowszechniania i konsumpcji literatury. Przedmiotem badawczego zainteresowania są tu problemy powiązane ze środkami przekazu, jakie ma do dyspozycji poezja, i tymi, jakie stanowią jej kontekst medialny (rękopis, podręcznik, wydania masowe, video, massmedia, komputery). Druga ekipa zagadnień dotyczy mechanizmów politycznego sterowania poezją (mecenat indywidualny i zbiorowy, cenzura i inne restrykcje), jej instytucjonalnego wyposażenia (korporacje pisarzy, fankluby czytelników) i przestrzennego ukształtowania komunikacji literackiej (centrum i peryferie). Powiązana jest z nią problematyka funkcjonowania literatury jako towaru i przedmiotu konsumpcji, opis systemów rządzących rynkiem literackim (strategie wydawnicze, formy promocji i reklamy, efekt i plajta literacka). Ujęcie trzecie (projektowane poprzez prace teoretyczne i empiryczne S. Żółkiewskiego) można aby nazwać socjologią kultury literackiej. Próbuje ono wchłonąć i przeformułować problematykę pojawiającą się w dwu przedstawionych wyżej ujęciach. Marksistowskie inspiracje kojarzone są tutaj z semiotyczną aparaturą pojęciową (por. semiotyka radziecka). Kultura literacka pojmowana jest jako wycinek kultury globalnej (teksty literackie to jedna z odmian tekstów kultury), a w jej obrębie odznacza się typ (wyposażenie materialne) i styl (hierarchia wartości). Poezja traktowana jest tutaj jako wtórny mechanizm modelujący, projektujący ideologiczne wizje świata. Teksty literackie funkcjonują w ramach funkcjonalnych modeli literatury (mieszczących w sobie różne typy, gatunki i formy literackie) te zaś określane są przez socjalne sytuacje komunikacyjne. Sytuacje określają socjalne role pisarzy i wyznaczają hipotetycznego odbiorcę i narzucają sposób lektury. Socjalna przypadek komunikacyjna jest jednym z mierników wykorzystywanych do wyodrębnienia obiegów literackich funkcjonujących w historycznie określonej przestrzeni socjalnej. Obieg literacki obejmuje wyspecjalizowaną grupę autorów i ustaloną zbiorowość czytelniczą (i - w nie wszystkich wypadkach - krytyków literackich), antologię tekstów i ich sposób publikowania i upowszechniania. W XX wieku dominuje masowy typ kultury i występują trzy style, strukturalizujące tekst kultury jako całość autoteliczną (samocelowy artefakt), konsumpcyjną (wytwór i wyrób), upolitycznioną (instrument walki politycznej). W XX-wiecznej komunikacji literackiej można wyodrębnić trzy socjalne sytuacje komunikacyjne, odpowiadające im modele literatury i role pisarzy i odbiorców. Przypadek obcowania z poezją zakłada traktowanie dzieła literackiego jako depozytu wartości estetycznych, etycznych, filozoficznych, metafizycznych. Odpowiada jej kanoniczny schemat literatury, poeta pełni rolę eksperta, a hipotetyczny czytelnik ustala się jako koneser i miłośnik sztuki. Przypadek zabawy z poezją ujmuje tekst literacki jako źródło rozrywki, lektura jest jednym ze sposobów wypełnienia czasu wolnego. Występuje tu ludyczny schemat literatury, poeta pełni rolę metoda literackiego, producenta intrygujących fabuł i anegdot, śmieszących, straszących albo wzruszających odbiorcę. Przypadek politycznej instrumentalizacji literatury ustala utwór jako środek walki albo gry politycznej, lektura jest metodą określania i podkreślania przekonań ideowych i sympatii politycznych. Funkcjonuje tu schemat literatury zaangażowanej, poeta pełni rolę działacza, a odbiorca jest czynnym uczestnikiem życia politycznego. Socjalne sytuacje komunikacyjne nie są tożsame z wyróżnianymi opierając się na empirycznej obiegami literackimi. I tak np. w obiegu wysokoartystycznym w momencie dwudziestolecia międzywojennego możemy odnaleźć wszystkie trzy wymienione sytuacje, w obiegu popularnym zarówno ludyczny, jak i polityczny schemat literatury, zaś w "pierwszym" (w ramach cenzury) i "drugim" (pozacenzuralnym) obiegu literatury polskiej w latach 1976-1989 dominuje przypadek politycznej instrumentalizacji literatury. We współczesnej (nie tylko polskiej) komunikacji literackiej na specjalną uwagę zasługuje obieg literatury fantastycznej, który może być traktowany jako odrębna subkultura. Fandom - zbiorowość "fantastów" obejmuje autorów, krytyków i wydawców specjalizujących się w poezji fantastycznej i czynnych odbiorców, którzy czytają, oglądają i grają (a niejednokrotnie sami próbują pisać). "Fantastyczne" instytucje (sekcje i kluby) przyznają nagrody literackie, organizują cykliczne spotkania (konwenty), które umożliwiają bezpośrednie kontakty pomiędzy nadawcami i odbiorcami. Antologia tekstów fantastycznych obejmuje utwory literackie, krytycznoliterackie i naukowe, komiksy, grafikę, filmy, gry planszowe, fabularne i narracyjne. Pośród tekstów fantastycznych wyodrębnia się swoisty kanon, obligatoryjny dla fandomu, można także wydzielić ekipy tekstów o dominującym nacechowaniu zabawowym bądź instrumentalizowanych politycznie. Różnorodność formalną i światopoglądową przekazów próbuje porządkować szczególna "fantastyczna" genologia. Krążenie tekstów i recenzji o nich zapewniają wyspecjalizowane czasopisma profesjonalne i fanziny, antologie, serie wydawnicze, strony w internecie. W kontekście przedstawionych wyżej uwag wydawać aby się mogło, Iż poezja w całości zawiera się w różnych aspektach życia zbiorowego, a jej w najwyższym stopniu adekwatnym metodą opisu jest socjologia komunikacji literackiej. Lecz przecież: Wam, pieśni, ludzkie oczy, uszy niepotrzebne: - Płyńcie w duszy mej wnętrznościach, ¦wiećcie na jej wysokościach, Jak strumienie podziemne, jak gwiazdy nadniebne. Ty Boże, ty naturo! dajcie posłuchanie. - Godna to was muzyka i godne śpiewanie. - mówi Konrad w Improwizacji, podkreślając niemimetyczny, indywidualny i oryginalny, aspołeczny i metafizyczny charakter nie tylko romantycznej kreacji. Wydaje się zatem, Iż poza obszarem socjologicznoliterackich zainteresowań pozostać musi to wszystko, co jest swoistym wyrazem osobowości, to, co w poetyce i światopoglądzie dzieła literackiego jedyne i unikalne. TS BIBLIOGRAFIA: M. Głowiński; Style odbioru. Szkice o komunikacji literackiej. Kraków 1977; J. Lalewicz: Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania i odbioru literatury. Warszawa 1985; J. Sławiński: Synchronia i diachronia w procesie historycznoliterackim. Socjologia literatury i poetyka historyczna. [w:] Dzieło. Język. Tradycja. Warszawa 1974; J. Sławiński, Odbiór i odbiorca w procesie historycznoliterackim, O dzisiejszych normach czytania (znawców). [w:] Próby teoretycznoliterackie. Warszawa 1992; S. Żółkiewski: Kultura. Socjologia. Semiotyka literacka. Studia. Warszawa 1979; Wiedza o kulturze literackiej. Warszawa 1980; W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych. Wstęp, wybór i przyg. A. Mencwel. T. 1-2. Warszawa 1977 (tu w szczególności prace R. Escarpita)