Definicja POETYKA ARYSTOTELESA

Co znaczy POETYKA ARYSTOTELESA: Arystoteles (384-347 r. przed naszą erą), najznakomitszy w okolicy Platona (około 429-347 r. przed naszą erą) myśliciel antyczny, wykształcił w swym dorobku pisarskim dojrzały i oryginalny mechanizm teoretycznoliteracki. Refleksje z zakresu teorii literaturze uczynił integralną częścią swej filozofii. Poetykę i retorykę włączył do filozofii moralnej, należącej do filozofii praktycznej, która badała działanie (praksis), jego zasady, powody, cele, środki i sposoby, a również miała aspekt normatywny, gdyż formułowała pewne reguły i zasady ogólne. Sporo kategorii istotnych dla teorii literaturze (między innymi definicja "tworzenia") zaczerpnął ponadto z filozofii przyrody. Arystoteles, zwany także Stagirytą, nadał rozważaniom o sztuce tworzenia rangę dyscypliny naukowej, poddając ją wiążącym się z tym rygorom i ograniczeniom - wyraźnie określił zakres badań, metodologię i stworzył odpowiednie kategorie pojęciowe. Kluczowym dziełem Arystotelesa poświęconym teorii literaturze jest Poetyka, najmniej znana w starożytności z całego jego dorobku - zachowana w jednej księdze. W swym traktacie grecki filozof zajął się skończonym dziełem poetyckim i jego strukturą. W teoretycznych rozważaniach zarysował całościowy mechanizm norm, dzięki którym możliwe jest ścisłe i analityczne badanie i wartościowanie utworów. Poezję pojmował jako odrębną sztukę naśladowczą, posiadającą wyróżniające ją kryteria i ważne tylko dla niej właściwości. Stworzył także specyficzny język - tzn. zespół kategorii znamiennych dla dyscypliny zajmującej się twórczością poetycką - w celu odsłonięcia strukturalnych aspektów literaturze, a również ustalenia zadań poety jako artysty artystycznej konstrukcji dzieła literackiego. Arystoteles zaczął wykład od ogólnego ujęcia twórczości poetyckiej jako odrębnej sztuki, mającej swoje środki, element i metody naśladowania. Z racji na pierwsze kryterium (wyraz, rytm i śpiewność) wyodrębnił poezję epicką, tragedię, komedię i dytyramb i nomos. Biorąc pod uwagę "sposób naśladowania", tzn. formę podawczą autorskiej wypowiedzi, wyróżnił trzy typy literackie: rodzaj narracyjny, dramatyczny i narracyjno-dramatyczny. Z kolei z racji na element naśladowania, tzn. osoby działające - lepsze, gorsze albo takie same jak w rzeczywistości - odróżnił (wysoką) epopeję i tragedię od literaturze jambicznej (satyry) i komedii. Po zarysowaniu genezy i historycznego rozwoju literaturze, w 17 rozdziałach (VI-XXII) Arystoteles poddał analizie sztukę dramatyczną, wyodrębniając jej sześć składników strukturalnych: fabułę, charaktery postaci, język, zawartość myślową, wystawę sceniczną i śpiew, a również części kompozycyjne: prolog, epejsodia i występy chóru. Obszernie przedstawił teorię fabuły i akcji, jej wewnętrznej struktury, odmian i składników, a również zarysował koncepcję bohatera tragicznego, zajmując się między innymi problemem jego winy. Uwagi dotyczące języka poetyckiego (również w aspekcie gramatycznym) ilustrował przykładami z Homera, waloryzując jasność, stosowność i wzniosłość, po czym w sposób naturalny przeszedł do charakterystyki eposu (XXIII-XXVI). Arystoteles wprawdzie doceniał epopeję i zachwycał się Homerem, ale najwyższą rangę przyznał tragedii. Paralela epopei i tragedii poprzedza w Poetyce wykład na temat dramatu, z kolei wartościowanie obu rodzajów twórczości stanowi jego zamknięcie. Wzmianki na temat komedii są nieliczne, raczej o charakterze historycznym. W szczegółowej charakterystyce Arystoteles nie uwzględnił z kolei literaturze lirycznej, nie omówił także bliżej poszczególnych "rodzajów" literaturze. W uwagach z zakresu estetyki za wyznaczniki piękna przyjął rozmiar, ład i proporcję i "zupełność" i "całkowitość" - precyzując te obowiązki raczej odnosząc się do tragediowej akcji i fabuły. W drugim przypadku zalecał zmianę losu z szczęścia w nieszczęście. Jego wykład na temat tragedii nabrał w kolejnych epokach charakteru ogólnego - postulowanym normom i zasadom twórczym przyznano rangę uniwersalnych prawd poetyckich, wyzyskiwanych nawet jako swoisty wzorzec przy tworzeniu innych rodzajów i nowych gatunków poetyckich. Definicją podstawowym dla Arystotelesowskiej teorii literaturze jest mimésis - "naśladowanie", pojmowane jako akt twórczej kreacji. Nie wymagał od piszących kopiowania rzeczywistości w duchu czystego naturalizmu i wywoływania tylko iluzji realności. Wierność wobec zjawisk pozaliterackich uznał za problem drugorzędny. Interesowała go z kolei struktura wewnętrzna świata powołanego do istnienia poprzez poetę. Postulował nie bierne odtwarzanie, a tworzenie rzeczywistości możliwej, autonomicznej, podlegającej prawidłom właściwym dla sztuki, tzn. w pierwszej kolejności estetycznym normom i zasadom. Za najwyższy cel naśladowania natury uznał swoistą "nierealność", zasadzającą się na wydobywaniu tylko znaczeń ogólnych i typowych. Wynikiem tworzenia miało być w jego przekonaniu naśladowcze przedstawienie, jak coś powinno się stać albo zaistnieć z konieczności albo prawdopodobieństwa. Samych źródeł literaturze w aspekcie psychologicznym upatrywał także w naturalnej skłonności człowieka do naśladowania. W procesie mimetycznym zalecał kierować się prawdopodobieństwem, faktorem strukturalnym pozwalającym wyeliminować wszelaką przypadkowość w doborze i układzie kreowanej rzeczywistości - decyzyjnym o jej jednolitości, spójności i sile oddziaływania na odbiorców. Swoistą autonomię miały zapewnić artystycznej kreacji podane w Poetyce prawa rządzące procesem naśladowczym, normy i zasady estetyczne, określające budowę i charakter poszczególnych przedmiotów dzieła sztuki, ich organiczny związek i funkcje i działanie zorientowane na wywołanie u odbiorcy odpowiednich przeżyć estetycznych. Realizacja owych zasad pozwala - zdaniem Arystotelesa - wykreować świat sprawiający wrażenie istniejącego i uzyskuje wielką siłę oddziaływania na wyobraźnię i uczucia odbiorcy - taką, jakiej nie posiada realny świat. Uświadomienie sobie poprzez odbiorcę rozbieżności pomiędzy rzeczywistością realną i fikcyjną staje się źródłem przeżycia zadowolenia i przyjemności estetycznej pojmowanej poznawczo (zaspokojenie wrodzonej ciekawości i żądzy wiedzy) i artystycznie. Autor Poetyki, akcentując samoistne, a nie tylko użytkowe cele literaturze, waloryzował samo wywoływanie wzruszenia i wzbudzanie uczucia estetycznej przyjemności poprzez naśladowanie nacechowane prawdopodobieństwem. Problem emocjonalnego oddziaływania dzieła Arystoteles najszerzej omówił odnosząc się do tragedii. Dzieło dramatyczne winno, w jego przekonaniu, przez wywołanie litości i trwogi doprowadzić do przeżycia pewnego rodzaju wstrząsu i sprawić przyjemność, dokonującą się przez "oczyszczenie" (katharsis). Arystoteles nadał owemu pojęciu, traktowanemu jako cel procesu mimetycznego, charakter kategorii wiedzy o literaturze, ale nie objaśnił jej wnikliwie. W interpretacjach ukierunkowanych na odbiorcę zastanawiano się, czy ma ona sedno religijno-obrzędowy (ekstatyczne wyładowanie natężonych uczuć), etyczny ("usprawnienie moralne") czy medyczno-terapeutyczny (oczyszczanie duszy od afektów podległych nadmiernej intensyfikacji, a w skutku uspokojenie, wyciszenie, któremu towarzyszy przeżycie ulgi połączone z przyjemnością). Inne teorie czynią katharsis elementem opisowej wiedzy o dziele tragediowym i waloryzują aspekt estetyczny (doznanie estetycznej przyjemności) czy także literacki, tzn. odsyłają do procesu dokonującego się i kończącego w zamkniętym dziele. Ważną rolę w tym procesie (wytworzeniu się litości i trwogi) odgrywałby okres "rozpoznania", pozwalający odkryć czystość motywacji kierujących działaniem bohatera. Można przyjąć, jak proponuje E. Sarnowska-Temeriusz, Iż tragedia: poucza "przez fabułę", przez litość i trwogę wzrusza, tzn. wywołuje odpowiednie "wrażenia duszy", "doznania", a przez owe wzruszenia (w Retoryce Arystoteles zaliczył do nich między innymi litość, oburzenie, złość, nienawiść, zazdrość) "oczyszcza" żyjące w duszy uczucia (trwałe emocje zakorzenione w naturze ludzkiej). Poetyka ma w ujęciu Arystotelesa charakter normatywny - zawiera zestaw konkretnych regulaminów i zasad, jakimi winni się kierować artysty i które są fundamentem wartościowania dzieł, a owe normy natomiast pozwalają poznać naturę literaturze i jej "formę". Posługiwał się także wypowiedzią opisującą, oceniającą i postulującą. Mamy więc w Poetyce połączenie przedmiotów opisowych i wartościujących z wykładem zasad twórczych i reguł. Użytkowane poprzez Arystotelesa kategorie opisowe można za H. Podbielskim podzielić na: językoznawcze, tzn. "środki naśladowania" (język, rytm, śpiewność) i "metody naśladowania" (wypowiedź narracyjna, dramatyczna i narracyjno-dramatyczna), kategorie użytkowane w analizie świata przedstawionego (fabuła, charaktery, perypetia, rozpoznanie, akcja dramatyczna, jej zawiązanie i rozwiązanie) i kategorie należące do ogólnej teorii tekstu (start, środek i koniec tekstu). W razie tragedii Arystoteles dodatkowo wyodrębnił kategorie natury kompozycyjnej, a zatem wskazał "części" wyznaczające tworzoną rzeczywistość artystyczną i ich układ. Autor Poetyki był zwolennikiem poznawczych walorów literaturze. Wymagał od artystów przedstawiania zdarzeń możliwych, a zarazem zgodnych z potoczną wiedzą i rzeczywistością postulowaną. W uwagach dotyczących przedmiotu naśladowania, zawężonego do postaci działających (dobrych, złych albo przeciętnych), dopuszczał jednak idealistyczne albo karykaturalne (w sensie etycznym) przedstawianie charakterów ludzkich, jakie występują w świecie realnym. Pisarz - jego zdaniem - powinien odwoływać się do rozumu, wiary, wiedzy i mniemań odbiorcy. Uwzględniał ponadto stosunki dzieła wobec poglądów socjalnych, recenzji i mniemań i do aktualnej albo minionej rzeczywistości - jego propozycja nie była więc teorią wyizolowanego dzieła literackiego. Dopuszczał wprawdzie przedstawianie rzeczy niemożliwych, lecz skłonny był na to ustępstwo jedynie w razie artystów wysoko utalentowanych, tym samym w literaturze waloryzował prawidła ściśle artystyczne. Kategorię cudowności omówił bliżej w teorii tragedii i eposu, a zatem włączył do problematyki natury genologicznej, traktując jako aprobowany w dziele obiekt intelektualnej, zaskakującej niespodzianki, jakiej odbiorca nie oczekiwał (w dramacie) albo która niezgodna jest z jego wiedzą, rozumem (epopeja), ale sprawia przyjemność. Istotną kategorią omówioną w wykładzie jest również "stosowność" utożsamiona z odpowiedniością metody mówienia i tematu, tzn. przedmiotu wypowiedzi i odpowiedniością wypowiadającej się postaci i metody mówienia, tzn. dowodzenia i przekonywania. Arystoteles uczynił zasadę mimetyczną fundamentem naukowej teorii literaturze - ona ustala odmienność bytu świata wykreowanego w dziele (fikcyjność), jego organizację opartą na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności (logika wewnętrzna) i na wewnętrznym związku "formy" i "materii" utworów poetyckich. Jednocześnie jej realizacja przez środki, elementy i metody naśladowania stanowi podstawę podziału na typy i gatunki. To rzeczywistość celowo skonstruowana, uporządkowana, oczyszczona z przypadkowości - tzn. wyrażająca to, co ważne, możliwe, prawdopodobne i niezbędne. W relacji do realnie istniejącego świata jest rzeczywistością potencjalną. Wyodrębnienie trzech aspektów naśladowczej twórczości naukowcy uznają za objaw rodzajowego podziału literatury. Poetyką na szerszą skalę zainteresowano się w renesansie, podnosząc traktat do rangi najwyższego wzoru, obowiązującego mechanizmu teoretycznych pojęć z zakresu sztuki tworzenia, a samemu Arystotelesowi przyznano status niepodważalnego autorytetu w tym zakresie. W 1498 roku ukazał się łaciński przekład pióra Giorgia Valli, a w 1508 roku w Wenecji pierwodruk oryginału w edycji Aldusa Rethores Graeci. Wartość samodzielnej tradycji miał średniowieczny przekład skróconej parafrazy tekstu arabskiego, dokonanej w XII wieku poprzez sławnego Averroesa (I wyd. Wenecja 1481 roku). Wiek XVI przyniósł także liczne komentarze do Poetyki - między innymi Francesca Robortellego, Lodovica Castelvetra. Na dziele tym opierała się między innymi w XVI wieku poetyka Juliusa Caesara Scaligera, w XVII - Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Nicolasa Boileau-Despréaux, a w XVIII wieku nawiązał do Poetyki Arystotelesa Jean-François de La Harpe´a. Również w polskich podręcznikach poetyki i retoryki XVIII-XIX wieku wyraźne są echa francuskie, a wspólnie z nimi nawiązania do Arystotelesa - między innymi w pracach: Franciszka Karpińskiego, Filipa Neriusza Golańskiego, Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, Euzebiusza Słowackiego i Józefa Korzeniowskiego i w wykładach Ludwika Osińskiego. Pierwsze polskie wyjaśnienie Poetyki - pióra Stanisława Siedleckiego - ukazało się w 1887 roku Współcześnie Poetykę przełożył i wydał Tadeusz Sinko (1 wyd. 1939; 2 wyd. 1951) i Henryk Podbielski (1983). Por. dramat - dzieje rodzaju, mimesis, epopeja. BM BIBLIOGRAFIA: Arystoteles: Poetyka. Przeł. i przyg. H. Podbielski. Wrocław 1983; Arystoteles: Poetyka. Retoryka. Przeł., wstępem i komentarzami opatrzył H. Podbielski. Wrocław 1988; E. Sarnowska-Temeriusz: Zarys dziejów poetyki. (Od starożytności do końca XVII w.). Warszawa 1985; E. Sarnowska-Temeriusz: Przeszłość poetyki. Od Platona do Giambatisty Vica. Warszawa 1995; Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles. Horacy. Pseudo-Longinos. Przeł., wstępem i objaśnieniami opatrzył i przyg. T. Sinko. Wrocław 1951