Definicja POSTAĆ LITERACKA

Co znaczy POSTAĆ LITERACKA: Fikcyjna osoba (homo fictus) świata przedstawionego w dziele literackim. Nawet w powieści biograficznej albo historycznej, gdy ma faktyczny rodowód - postać w dziele literackim jest zawsze produktem wyobraźni pisarza, to kreacja artystyczna. Obraz postaci w dziele jest także uwarunkowany regułami konwencji literackiej, rodzajem tradycji literackiej (również w dziedzinie gatunku), zastosowanymi chwytami artystycznymi i preferencjami estetycznymi i światopoglądowymi artysty. Ważnym elementem kształtującym postać jest również typ preferowanej w utworze funkcji: dydaktyczno-wychowawczej, ideologicznej, poznawczej, ludycznej i tym podobne Postać literacka złożona jest z szeregu motywów: wygląd zewnętrzny, opis charakteru, działanie, przeżycia, bezpośrednie wypowiedzi, wewnętrzne monologi - one autonomizują postać i integrują, wraz z imieniem nadają jej "dowód tożsamości"; sankcjonują jej tekstową ontologię. Przeważnie to jest osoba, lecz może to być również zwierzę, element, definicja, personifikowana abstrakcja, istota nierealna. Epika średniowieczna, baśnie, przypowieści ukazują postacie, których stopień ukonkretnienia jest daleko mniejszy od bohaterów na przykład Lalki B. Prusa. Uwzględniając rodzaj wpływu postaci na akcję utworu, można wyróżnić postacie czynne i pasywne. Czynne to te, które mają swój udział w rozwoju wydarzeń; pasywne raczej im się poddają. Utwór epicki jest strukturą dość złożoną i sama postać, nawet w najwyższym stopniu czynna, nie jest jedynym faktorem sprawczym rozwoju wydarzeń. Kmicic jest bez wątpienia postacią czynną w Potopie, lecz na bieg wydarzeń powieściowych prócz jego postępków ma wpływ mechanizm motywacyjnych uwarunkowań (motywacja realistyczna, baśniowa, psychologiczna, biologiczna, metafizyczna, wreszcie motywacja konstrukcyjna). Funkcjonowanie postaci literackiej w dziele określają także typy charakterystyki, które mogą być wykładnikiem metody kreowania postaci. Jeśli narrator dba o bogaty, psychologiczny portret osoby, jej dynamiczny repertuar doświadczeń - to na pewno stworzy osobowość; ograniczając się do zespołu cech niezmiennych, schematyzujących postać wykreuje typ (na przykład głupca, skąpca czy bawidamka). Z racji na udział w akcji można wyróżnić postacie: kluczowe (pojawiają się w dużej liczbie wątków utworu, są ośrodkiem wydarzeń), poboczne (drugorzędne, powiązane z postacią kluczową, lecz występujące sporadycznie) i epizodyczne (ich pojawienie się jest przeważnie jednokrotne). Rola artystyczna, jaką mają do spełnienia w dziele literackim, zawsze nadaje ich obecności (z wyjątkiem typu postaci) specjalną rangę. Na przykład mityczny już Stary Wiarus z Warszawianki S. Wyspiańskiego. W XIX-wiecznej krytyce i historii literatury poświęcono sporo miejsca postaciom literackim, nazywając je "charakterami". Ujawniają to Wykłady z estetyki F. Hegla, a również prace H. Taine´a o poezji. Próby rekonstrukcji charakteru, jego opisy, stanowią cel wielu naukowych dysertacji z tamtego czasu. Przełom antypozytywistyczny położy kres tej charakterologicznej reprezentatywności, łączącej w sobie zarówno obowiązek prawdopodobieństwa, jak i walor oryginalności w kreacji postaci. Postulowany relatywizm i intuicjonizm będzie etapowo prowadził do dezintegracji charakteru i degradacji postaci, w szczególności w powieści. Bliskoznaczne ustalenie "figura", jakie stosowano w dyskursie o postaci, dziś już nie funkcjonuje. Z kolei traktowane bywa kolokwialnie jako synonimiczne wobec postaci ustalenie - bohater utworu. Konotacje znaczeniowe są w tym przypadku oczywiste: z jednej strony akcentują pierwszoplanowość (bez tej postaci nie istniałaby fabuła utworu), z drugiej heroizm (jego działania zawsze skupiają na nim uwagę i mają jasno sprecyzowany, przeważnie słuszny, cel). Bohater w utworze może być pozytywny albo niekorzystny. Definicja bohatera pozytywnego, walczącego o światłe ideały, upowszechniło się w poezji. Koncepcja bohatera pozytywnego w utworze ma funkcję wychowawczą; stanowi aprobowany i proponowany wzór do naśladowania. Musi najprawdopodobniej wynikać z mechanizmu wartości akceptowanych poprzez narratora, który jest instancją oceniającą postępowanie, ferującą wyroki i obdarzającą sympatią bądź antypatią epickich bohaterów. Taka postać wzorcowa, której sądy orzekające mogą być uznane za tożsame z autorskimi, nazywa się autorskim porte-parole. Bohater pozytywny bywa rozumiany jako wzór do naśladowania dla konkretnego odbiorcy, żyjącego w ustalonym historycznie czasie, w danych uwarunkowaniach socjalnych i politycznych. Kształtowane poprzez dzieło postawy mogą być akceptowane bądź odrzucone poprzez odbiorcę. To świadomość odbiorcy staje się faktorem weryfikującym postulowane wzorce bohaterów, które już poza dziełem (na płaszczyźnie percepcji dzieła) nobilitowane mogą żyć własnym życiem. Przykład Mickiewiczowski to Konrad Wallenrod. Postać literacka może być rozpatrywana w aspekcie jej pozycji i funkcji w dziele i poza dziełem. Ważne dla jej zrozumienia są stosunki z postaciami w danym utworze bądź innych dzieł literackich. Również w obrębie samego tekstu istotne będą relacje kategorii postaci do pozostałych składników dzieła literackiego (fabuły, idei i tym podobne) Postać w dziele może być wiązką różnych funkcji. W pracach strukturalistów i semiotyków (W. Proppa, A.J. Greimasa) postacie traktowane są jako aktanty. Powtarzające się w utworach schematy akcji to działania bohatera (funkcje), które określają jego znaczenie w planie fabuły. W słownikach terminów literackich funkcjonuje termin bohater zbiorowy, definiowany jako ekipa postaci głównych, w utworze traktowanych równorzędnie i reprezentujących określone środowisko socjalne. Por. Morfologia bajki W. Proppa. ZM BIBLIOGRAFIA: H. Markiewicz: Postać literacka. [w:] Wymiary dzieła literackiego. Kraków 1984; Arystoteles: Poetyka. [w:] Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles - Horacy - Pseudo-Longinus. Przekł. i przyg. T. Sinko. Wrocław 1951; B. Tomaszewski: Teorija litieratury. Poetika. Moskwa-Leningrad 1927; A.W. Labuda: O literackich i nieliterackich obrazach postaci. "Teksty" 1979, nr 4; A.J. Greimas: Les actants, les acteurs et les figures. [w:] Sémiotique narrative et textuelle. Paris 1973