Co znaczy WIERSZ POLSKI:
Początki rozwoju wiersza polskiego sięgają okresu średniowiecza i wiążą się z przyjęciem poprzez Polskę chrześcijaństwa. To właśnie w tym momencie historycznym ujawnił się wielki wpływ łaciny na literaturę polską (i inne literatury narodowe) - początkowo pisaną tylko po łacinie, a z czasem również w j. polskim. Z tego okresu rozwoju wiersza polskiego pozostało mało zapisanych tekstów poetyckich, których analizy dostarczają jednak fundamentalnych informacje z zakresu budowy polskiego wiersza średniowiecznego. Pierwszym, głównym wnioskiem wyciąganym poprzez badaczy opierając się na analiz jest ten, Iż średniowieczny wiersz polski był w pierwszej kolejności wierszem melicznym, czyli wierszem przydzielonym do wykonywania przy akompaniamencie muzycznym (wiersz śpiewany albo melorecytacja). Pociągało to za sobą jedną z fundamentalnych zasad konstrukcyjnych wiersza średniowiecznego, a mianowicie zbieganie się granic wersów z granicami całostek składniowych. Pojedynczy wers stanowił lub całe zdanie, lub jego część złożoną z gatunku podmiotu, orzeczenia i dopełnienia, zaś koniec zdania zbiegał się zawsze z końcem wersu, stąd także ten typ wiersza nazywa się regularnie wierszem intonacyjno-zdaniowym. Oto przykład tego typu wiersza: Ach krolu wieliki nasz, Coż ci dzieją Maszyjasz, Przydaj rozumu k mej rzeczy, Me sierce bostwem obleczy, Raczy mię mych grzechów pozbawić, Bych mogł o twych świętych prawić: Żywot jednego świętego, Coż miłował Boga swego. Legenda o św. Aleksym Badania średniowiecznego wiersza polskiego wykazują, Iż długość wersów wahała się przeważnie od 7 do 13 sylab (przeważnie spotykanymi układami były 7-zgłoskowiec, 8-zgłoskowiec, 10-zgłoskowiec, a również 11- i 13-zgoskowiec). W razie wersów dłuższych granica składniowa wyznaczała przedział wewnętrzny. Jeżeli chodzi o zasady rymowania, to w polskim wierszu średniowiecznym nie były one w pełni ustalone. Rym pojawił się jako obiekt stały dopiero w chwili, kiedy coraz częściej dokonywano przekładów tekstów łacińskich. Ustaliła się wówczas zdecydowana dominacja rymów półtorazgłoskowych, rzadziej pojawiały się rymy jednozgłoskowe, regularnie pojawiały się asonanse. Najczęstszą postacią rymów ( rym) były rymy styczne, parzyste i najczęściej gramatyczne (łączące identyczne formy językowe, co pośrednio wynikało z tendencji do składniowej kompozycji tekstu wiersza), na przykład Pożałuj mię, stary, młody, Boć mi przyszły krwawe gody: Jednegociem Syna miała I tegociem ożalała. Zamęt ciężki otrzymał się mie, ubogiej żenie, Widzęć rozkrwawione me miłe narodzenie; Ciężka moja chwila, krwawa godz.[a], Widzęć niewiernego Żydowina, ?e on bije, męczy mego miłego Syna. Posłuchajcie, bracia miła... W literaturze średniowiecznej spotykamy także, ale rzadziej, rymy wewnętrzne łączące średniówkę z klauzulą albo także średniówką kolejnego wersu. Mechanizm ustalania się w wierszu polskim regularnego wiersza sylabicznego (wzorowanego na wierszu łacińskim) trwał bardzo długo. W wierszu średniowiecznym przeważnie spotykanymi strukturami wiersza były asylabizm (gdzie liczba sylab w poszczególnych wersach była zróżnicowana, był to przeważnie wiersz stychiczny z długimi wersami, które obejmowały jedno albo dwa zdania) i sylabizm względny (gdzie liczba sylab w wersie była podporządkowana określonemu - aczkolwiek nie ścisłemu - formatowi). Z czasem zarysowała się w wierszu polskim tendencja do wprowadzania w wypowiedzi wierszowej pełnej zgodności sylabicznej i coraz częstszego porzucania zgodności składniowej i wersowej. Takie tendencje widać w szczególności w wierszach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja, zaś ich kulminacją stał się wiersz sylabiczny ukształtowany w najdoskonalszej postaci w liryce polskiej okresu renesansu pod piórem Jana Kochanowskiego (sylabizm ścisły). Wiersz sylabiczny - to regularny typ mechanizmu wersyfikacyjnego oparty na stałej i zgodnej liczbie sylab w poszczególnych wersach, na stałej średniówce (pojawiającej się w wersach dłuższych niż 8-sylabowe), stałym akcencie paroksytonicznym w klauzuli i przed średniówką. Wiersz sylabiczny w literaturze Kochanowskiego prowadzi do całkowitego zerwania z wierszem zdaniowym. Wiersz sylabiczny odznaczał się regularnym rymem żeńskim, parzystym i najczęściej precyzyjnym, lecz mógł także występować w pozbawionym rymów wierszu białym - J. Kochanowski zastosował taki wiersz w Odprawie posłów greckich i przekładzie początkowego fragmentu tragedii Eurypidesa Alkestis. Oto przykład regularnego sylabicznego wiersza białego ze średniówką po piątej sylabie 11 (5+6): ANTENOR Com dawno tuszył i w głos opowiedział, Iż obelżenia i krzywdy tak znacznej Cierpieć nie mieli waleczni Grekowie: Teraz już posły ich u siebie mamy, Którzy się tego u nas domagają, By Helena była im wydana, Którą w takich czasiech przeszłych Aleksander, Będąc w Grecyjej, gość nieprawie wierny, Uniósł od męża i poprzez bystre morze Do trojańskiego miasta przyprowadził. J. Kochanowski: Odprawa posłów greckich Poniżej podano przykład regularnego, rymowanego wiersza sylabicznego zaczerpnięty z J. Kochanowskiego (średniówkę zaznaczono podwójną kreską pionową, w okolicy podano liczbę sylab w poszczególnych wersach z zaznaczeniem miejsca średniówki): Nie za staraniem ¦ ani prze mą sprawę, 11 (5+6) Miła, po tobie ¦ znam taką postawę. 11 (5+6) Szukaj, jako chcesz ¦ nie najdziesz powody, 11 (5+6) Chyba żeś milszy ¦ podobno kto iny. 11 (5+6) A ja co mam rzec?¦ Nie chcę się przeciwić. 11 (5+6) Temu się jedno ¦ nie mogę wydziwić, 11 (5+6) Skąd tę niestałość¦ białegłowy mają, 11 (5+6) Iż się jako wiatr ¦ letni odmieniają. 11 (5+6) Pieśń 15 z Ksiąg pierwszych W tym regularnym 11-zgłoskowcu sylabicznym stała średniówka wypada po piątej sylabie - 11 (5+6). Przeważnie spotykanymi u Kochanowskiego rozmiarami sylabicznymi są kolejno 13-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec i 8-zgłoskowiec. U Kochanowskiego pojawiają się także takie rozmiary: 12 (7+5) i 9 (5+4). U pisarzy współczesnych Kochanowskiemu i u jego następców pojawiał się także wielkość: 14 (8+6). Strofa jako układ wierszowy jest w tym czasie raczej rzadka, a częściej pojawia się układ stychiczny (wiersz ciągły). Stosunki między wierszem a składnią są dość swobodne - regularnie pojawia się tok przerzutniowy (przerzutnia - odmiennie enjambement - bazuje na przeniesieniu zdania albo jego cząstki do kolejnego wersu), czego następstwem jest silna tendencja do uniezależnienia podziału metrycznego od składniowego. Począwszy od renesansu regularny sylabizm zadomowił się na stałe w wierszu polskim jako jeden z jego fundamentalnych mechanizmów. Wykorzystywali go poeci wszystkich okresów literackich aż do czasów nam współczesnych. Wiersz sylabotoniczny (sylabotonizm) jest następnym typem mechanizmu wersyfikacyjnego polskiego wiersza, który pojawił się w momencie oświecenia (w nie wszystkich utworach S.I. Krasickiego, na przykład w bajce Lwica i maciora) i preromantyzmu, a dojrzałą postać nadał mu romantyzm - w tym okresie rozwinęły się także szeroko rozmaite jego postaci. Wiersz sylabotoniczny jest odmianą wiersza sylabicznego, która jest różna od innych postaci sylabizmu tym, Iż w okolicy równej liczby sylab w poszczególnych wersach posiada także uporządkowane akcenty padające zazwyczaj w takich samych miejscach. Rytmikę wierszy sylabotonicznych ustala się opierając się na dających się w nich wyróżnić przedmiotów rytmicznych - tak zwany stóp składających się z jednej sylaby akcentowanej i innych nie akcentowanych. Definicja stopy zostało zapożyczone z metryki klasycznej, gdzie oznaczało jednostkę rytmiczną opartą na iloczasie, czyli odpowiednim rozkładzie sylab krótkich i długich. W wierszu polskim pojawiają się przeważnie następujące typy stóp (ich nazwy są zapożyczone z metryki klasycznej - poniżej podano nazwy stóp wspólnie z odpowiednim dla nich rozkładem sylab, sylabę akcentowaną oznaczono w następujący sposób: _/): trochej _/ _ jamb _ _/ daktyl _/ _ _ amfibrach _ _/ _ anapest _ _ _/ peon trzeci _ _ _/ _ Podział na stopy jest różny od podziału na zestroje akcentowe, na przykład w podanym niżej wierszu Aleksandra Wata czytamy taki wers: Odmierzają ślepe trwanie - jego podział na zestroje akcentowe, czyli najmniejsze cząstki posiadające znaczenie, wygląda tak (w pierwszym 4-sylabowym wyrazie nawiasem zaznaczono akcent poboczny): (_/)_ _/_ | _/_ | _/_ zaś podział na stopy - akcent kluczowy albo poboczny (padający na pierwszą sylabę wersu) pada zawsze na sylaby nieparzyste - pozwala określić ten rodzaj wiersza sylabotonicznego jako czterostopowiec (wyraźnie da się tu wydzielić cztery stopy, z których każda ma następujący układ: _/_) trocheiczny: (_/) _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ W wierszu sylabotonicznym istnieje z reguły rozbieżność podziału na stopy i wyrazy (czy także zestroje akcentowe). Koniec wyrazu może wypadać wewnątrz stopy - to jest tak zwany cezura, albo koniec stopy może wypadać wewnątrz wyrazu. Z racji na charakterystyczne dla j. polskiego miejsce akcentu (druga sylaba od końca) granice wyrazu i stopy pokrywają się przeważnie w wierszach trocheicznych i amfibrachicznych (to jest tak zwany diereza). Zdarza się czasami, Iż w wierszach sylabotonicznych może wystąpić anakruza (termin zaczerpnięty z teorii muzyki w pocz. XIX wieku), więc dodatkowa sylaba albo dwie sylaby, które są nieakcentowane i których nie wlicza się do rachunku stóp, a umożliwiają one zróżnicowane interpretowanie układu stóp, nie mniej jednak nie to jest sprawa dowolności, a raczej naturalnych właściwości rytmu językowego, który może być rozmaicie modulowany. Poniżej podano przykłady różnych typów wierszy sylabotonicznych, zależnych od rodzaju występujących w nich stóp (podział na stopy zaznaczono kreską pionową, w pierwszym przykładzie w nawiasach podano liczbę sylab w poszczególnych wersach). Wiersz trocheiczny: W czterech ścianach mego bólu _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) nie ma okien ani drzwi. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7) Słyszę tylko: tam i nazad _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) chodzi strażnik za murami. _/ _ | _/ _ | _/_ | _/ _ (8) Odmierzają ślepe trwanie (_/) _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) jego głuche puste kroki. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) Noc to jeszcze czy już świt? _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7) Ciemno w moich czterech ścianach. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) Po co chodzi tam i nazad- _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) Jakże kosą mnie dosięgnie, _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) kiedy w celi mego bólu _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) nie ma okien ani drzwi? _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7) Gdzieś tam pewno lecą lata _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) z ognistego krzaka życia. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) Tutaj chodzi tam i nazad _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) strażnik - upiór z ślepą twarzą _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8) A. Wat: W czterech ścianach mego bólu... To jest czterostopowiec trocheiczny z transakcentacją (w trzech pierwszych strofach wiersza pojawia się ruchoma, akcentowana monosylaba - w ostatniej strofie mamy do czynienia z "czystą", precyzyjną postacią czterostopowca trocheicznego). Wiersz jambiczny: Widziałem bal - mistyczny bal: _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ _/ tańczyły - krzesła same; _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ za kawalera - twardy sprzęt, _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ _/ a miękki - był za damę... _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ G. Glass: Jamby Podany wyżej przykład to czterostopowiec jambiczny przepleciony z trójstopowcem jambicznym z hiperkateleksą (hiperkataleksa występuje wówczas, gdy w stopie przed średniówką albo w klauzuli występuje dodatkowa sylaba nie akcentowana). Wiersz daktyliczny: ¦niła się zima, ja biegłem w szeregu, _/ _ _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_ Za procesyją pod niebem, po śniegu, _/ (_/) _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_ Nie wiem, skąd wiemy, Iż na brzeg Jordanu... _/ _ _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_ A. Mickiewicz: ¦niła się zima... Powyższy przykład to czterostopowiec daktyliczny z kataleksą (kataleksa bazuje na tym, Iż stopa przed średniówką albo w klauzuli jest niepełna, tzn. nie posiada jednej albo dwu nie akcentowanych sylab - nie to jest powiązane z naruszeniem budowy stopowej). Wiersz amfibrachiczny: Jak ciężko jest patrzeć w te szyby podłużne. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ Kobiety półsenne róż z twarzy strzepują. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ A w okolicy posępni przechodzą podróżni. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ Za nimi jest pejzaż. Wojsko maszeruje. _ _/_ | _ _/_ | _/_ _ | _ _/_ E. Lipska: Szyby To jest przykład czterostopowca amfibrachicznego. Wiersz anapestyczny: Wiatr zapomniał już wtóru, _ _ _/ | _ _ _/ | _ Las nie szumi do chóru, _ _ _/ | _ _ _/ | _ Poginęły gdzieś echa zawiei, _ _ _/ | _ _ _/ | _ _ _/ | _ Gość serdeczny, skrzydlaty - _ _ _/ | _ _ _/ | _ Pieśń - od chaty do chaty _ _ _/ | _ _ _/ | _ Już nie lata, nie budzi nadziei... _ _ _/ | _ _ _/ | _ _ _/ | _ M. Konopnicka: Staremu teorbaniście Wiersz anapestyczny należy w wierszu polskim do rzadziej spotykanych. Podany wyżej fragment to dwustopowiec anapestyczny z hiperkataleksą, przeplatany trójstopowcem anapestycznym z hiperkataleksą. Wiersz peoniczny: Panieneczki, mieszczaneczki polewają ogródeczki, _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ Posypują żółtym piaskiem drobne, kręte wąskie steczki. _ _ _/_ | _/_ _/_ | _/_ _/_ | _/_ Paniczyki (och, okrzyki), cynie, fluksje i goździki, _ _ _/_ | _ _ _/_ | _/_ _/_ | _ _ _/_ Rezedowe wonne grządki, pieski, kotki i króliki. _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ Zakasawszy swe spódniczki, z falbankami perkaliczki, _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ Panieneczki mieszczaneczki, panieneczki - ogrodniczki. _ _ _/_ | _ _ _/_ | _/_ _/_ | _/_ _/_ J. Iwaszkiewicz: Ogrodniczki Wiersze zbudowane z samych tylko peonów są zupełną rzadkością. Regularnie zdarza się, Iż zbliżają się one do toku trocheicznego albo są z nim wymieszane, jak to ma miejsce w podanym wyżej przykładzie. Iwaszkiewicz konsekwentnie stara się trzymać toku peonicznego tak, Iż w nie wszystkich fragmentach wiersza udaje mu się kompletnie wyeliminować związane w pary trocheje i uzyskać tym samym "czystą" postać czterostopowego wiersza peonicznego. W wierszu polskim zdarzają się przypadki, Iż w danym tekście trudno jest wskazać jeden regularny typ stopy, można z kolei w nim zauważyć często powracające układy różnych rodzajów stóp (przeważnie dwóch, ze względu tego, Iż więcej niż dwa typy stóp mogłyby zatrzeć wyrazistość rytmu). Tego typu wiersze sylabotoniczne tytułujemy logaedami. Dla zilustrowania tego zjawiska można posłużyć się wierszami Czesława Miłosza, u którego wyraźnie widać specjalną tendencję do budowania logaedów w oparciu o model sylabiczny: Kto idzie tam, kto sobie dziwi się na nowo? Naszyjniku z kamieni agatu, zgubiony i rozsypany, Jaka mrówka ciebie odwiedza w rozrośniętym lesie? Haftko oderwana w miłosnym pośpiechu Leżysz na dnie jakiej ogromnej rzeki? Płaczu mój, kiedy odchodził ode mnie przyjaciel, Dlaczego ciebie przypomnieć nie mogę? Cz. Miłosz: Zaśpiew W poszczególnych wersach podanego przykładu występują różne typy stóp. W wersie pierwszym pojawia się sześciostopowy jamb z hiperkataleksą, w wersie drugim sześć stóp trocheicznych i dwa amfibrachy; w wersie trzecim - trochej połączony z daktylem, w czwartym wersie trochej i jamb, w wersie piątym - pięciostopowy trochej, w wersie szóstym - pięciostopowy daktyl z kataleksą, w wersie siódmym - cztery stopy: jamb z anapestem z hiperkataleksą. Wierszem spokrewnionym z sylabotonikiem, a wywodzącym się z literatury antycznej jest heksametr polski. Ten typ wiersza został stworzony poprzez A. Mickiewicza, który w Powieści Wajdeloty z Konrada Wallenroda nadał mu najwyrazistszy i wzorcowy kształt. Fundamentem heksametru polskiego był iloczasowy wzorzec antyczny, który przekształcony został na wzorzec sylabiczny - sylaby długie zastąpione zostały sylabami akcentowanymi. Heksametr antyczny był zazwyczaj zbudowany z sześciu stóp o następującym układzie: cztery daktyle albo spondeje (dwie sylaby długie), piąta stopa była zawsze daktylem, ostatnia stopa spondejem albo trochejem. Heksametr polski zachował wzór antyczny, z tą jednak różnicą, Iż spondej - niemożliwy w polskiej prozodii - został zastąpiony trochejem. Z powodu dawało to następujący układ: _/_ (_) | _/_ (_) | _/_ (_) | _/_ (_) | _/_ _ | _/_ Ten układ nie był nigdy kompletnie regularny, z kolei posiadał pewne cechy stałe: długość wersu od 13 do 17 sylab, stały układ dwóch ostatnich sylab w każdym wersie (w klauzuli tworzył on tak zwany spadek adoniczny), pierwsza sylaba każdego wersu była akcentowana (mógł to być również akcent poboczny). Poza Mickiewiczem heksametrem posługiwali się również W. Syrokomla w niedokończonym poemacie Sejm lubelski, R. Berwiński w utworze Bogunka na Gople, W. Rolicz-Lieder w Przechadzce, A. Lange w Łuku i arfie, A. Słonimski w poemacie Czarna wiosna. W każdym wypadku widoczne są pewne odstępstwa od wzoru ukształtowanego poprzez Mickiewicza, w każdym także wypadku rodzaj zastosowanego wiersza wprowadza do utworu podniosły, patetyczny ton. Poniżej podajemy jeden z najsłynniejszych w literaturze polskiej przykładów heksametru, zastosowany poprzez C.K. Norwida w utworze Bema pamięci rapsod żałobny: Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz, Przy pochodniach, co skrami grają ok. twych kolan?- Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan, Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz. - Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie, Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie. Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą, i znaki Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami, Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki... Jako sporo pomysłów, któreś dościgał włóczniami... Norwid wprowadził stałą średniówkę po siódmej sylabie, bardzo regularny rozkład akcentów padających na pierwszą, trzecią, szóstą, ósmą, jedenastą i czternastą sylabę. W jego kompozycji występuje także regularny precyzyjny, ?Xeński rym, co tym mocniej harmonizuje cały utwór. Oto jego model wersyfikacyjny (w schemacie podwójną kreską pionową oznaczono miejsce średniówki, pojedynczymi kreskami pionowymi zaznaczono adoniczny spadek klauzulowy, a w okolicy podano liczbę sylab w poszczególnych wersach): _/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 16 (7+9) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/ _ _/_ _ _/_¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _ (/) _ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) _/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8) W początkach XX wieku, w momencie Młodej Polski pojawił się zupełnie nowy typ schematu wersyfikacyjnego zwany wierszem tonicznym. Zapowiedzią tego typu wiersza był trzyakcentowy ośmiozgłoskowiec uprawiany poprzez Mickiewicza, Słowackiego i Norwida. Artystą wiersza tonicznego był J. Kasprowicz, który zastosował go po raz pierwszy w poemacie Maria Egipcjanka z 1901 roku, zaś najdoskonalszą jego postać odnajdujemy w Księdze ubogich tego poety, która ukazała się drukiem w 1916 roku. Bezpośrednią inspiracją dla Kasprowicza był cykl Lyrisches Intermezzo Heinricha Heinego. Wiersz ten stał się szczególnie dostępny w momencie dwudziestolecia międzywojennego, a uprawiali go z powodzeniem W. Broniewski, K.I. Gałczyński, K. Iłłakowiczówna, J. Tuwim. Wiersz toniczny jest najczęściej wierszem izometrycznym opartym na rachunku akcentów, a samodzielną rolę rytmiczną uzyskały w nim ilościowo określone układy zestrojów akcentowych. W tego typu wierszu przestaje być ważna regularna liczba sylab i regularny rozkład akcentów w poszczególnych wersach. Poniżej podano przykład wiersza tonicznego zaczerpnięty z Księgi ubogich (w okolicy tekstu podano liczbę sylab i zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach): liczba sylab liczba zestrojów akcentowych Tą samą chodzę drogą, 7 3 ¦cieżkami temi samemi, 8 3 Lata mnie spędzić nie mogą 8 3 Z mej udeptanej ziemi. 7 3 Upór mój budzi zdumienie 8 3 Nawykłych do przemian oczu, 8 3 Ale ja się wałęsać nie lenię 9 3 Po jednostajnym roztoczu. 8 3 Tą percią idący, tym skrajem 9 3 Smreczynowego lasu, 7 2 Utartym witam zwyczajem 8 3 Twórczą robotę Czasu. 7 3 J. Kasprowicz: Księga ubogich II. Widać wyraźnie, Iż liczba sylab w poszczególnych wersach waha się od siedmiu do dziewięciu, czyli nie ma tu ani stałej liczby sylab, ani stałego akcentu. Regularność oparta jest na liczbie zestrojów akcentowych, aczkolwiek nawet w tym przypadku mogą zdarzyć się w wierszu tonicznym drobne odchylenia, na przykład w trzeciej strofie podanego przykładu występują tylko dwa zestroje akcentowe; oto model tego wiersza, gdzie podano rozkład akcentów, a pionowymi kreskami zaznaczono zestroje akcentowe: _ _/_ | _/_ | _/_ _ _/_ | _/_ | _ _/_ _/_ _ | _/_ | _ _/_ _/_ _ | _/_ | _/_ _/_ _ | _/_ | _ _/_ _ _/_ | _ _/_ | _/_ _/_ _ | _ _/_ | _ _/_ _/ | _ _ _/_ | _ _/_ _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ _ _ (_/) _ _/_ | _/_ _ _/_ | _/_ | _ _/_ _/_ | _ _/_ | _/_ Najczęstszą postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec, a w okolicy niego regularnie pojawiają się również sześciozestrojowce, a rzadziej dwuzestrojowce i czterozestrojowce. W wierszu polskim, już na przełomie XVI i XVII wieku, pojawiła się także taka jego postać, którą tytułujemy wierszem nieregularnym. Ten typ wiersza występował przeważnie w dramacie (pojawił się już w XVI wieku i przetrwał aż do czasów Wyspiańskiego), w epice (przeważnie w bajce - poniżej podano przykład bajki napisanej takim wierszem), a również w liryce (pojawił się w oświeceniu i przetrwał aż do dwudziestolecia międzywojennego). Wiersz nieregularny jest wierszem, którego podstawę stanowią trzy mechanizmy regularnego wiersza polskiego - w pierwszej kolejności sylabizm, w mniejszym stopniu sylabotonizm i wreszcie tonizm. Ten typ wiersza wyróżnia się samodzielnością kompozycji rytmicznych, które wykorzystują utrwalone i rozpowszechnione w tradycji polskiego wiersza regularne mechanizmy wersyfikacyjne. W nieregularnym wierszu sylabicznym częstym zjawiskiem jest "polimetryczne" przerywanie jednolitości wiersza, które pełni przeważnie następujące funkcje: dezautomatyzacja toku intonacyjnego wiersza, uwypuklenie motywów, puentowanie fragmentów wypowiedzi mieszczących się w kilku wersach dłuższych, wyrazistsze i mniej monotonne operowanie środkami, które ogólnie nazwać można retorycznymi: antytezą, wyliczeniem, paralelizmem, wykrzyknikiem, pytaniem i tym podobne Nieregularny wiersz sylabotoniczny bazuje przeważnie na wprowadzaniu do poszczególnych wersów różnej liczby stóp tego samego rodzaju (na przykład Łuk triumfalny K. Wierzyńskiego oparty na nieregularnym toku jambicznym), zaś nieregularny tonik oparty jest na mocnym zróżnicowaniu liczby zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach danego tekstu (doskonałym odpowiednikiem nieregularnego wiersza tonicznego może być utwór J. Tuwima ¦ląsk śpiewa). Dwie ostatnie odmiany wiersza nieregularnego były rzadko użytkowane w literaturze polskiej, zdecydowana dominacja przypada powszechnie stosowanemu nieregularnemu wierszowi sylabicznemu. Poniżej podajemy przykład nieregularnego wiersza sylabicznego (w okolicy zamieszczono rozkład sylab w poszczególnych wersach z zaznaczeniem miejsca średniówki w wersach dłuższych niż 8-sylabowe): Lew, myśląc wojnę zacząć z pewnymi sąsiady, 13 (7+6) Zabrał wszystkie źwierzęta do wojennej porady, 13 (7+6) Tam naznaczono, ażeby 8 Każdy wg sił, umiejętności, potrzeby 11 (5+6) Wojskowy urząd sprawował. 8 I powinności pilnował. 8 Słoń miał dźwigać na grzbiecie zwykłe ciężary: 13 (7+6) Wędzonki, połcie, suchary; 8 Wilk zapędzać barany, koń zwozić obroki, 13 (7+6) Wielbłąd nieść piernatami napchane tłomoki; 13 (7+6) Niedźwiedziowi kazano do szturmu drabinę 13 (7+6) Gotować, kędy słoninę 8 Albo syry kędy wysoko 8 Waleczne wytropi oko. 8 Lisowi się dostało być szpiegiem na kury, 13 (7+6) Ponieważ ta bestyja chytra z natury 10 (5+5) I wszystko łacno wyśledzi, 8 Co kędy robią czubaci sąsiedzi. 11 (5+6) Aż ktoś zawołał z poboczy 8 Rzuciwszy na osła oczy: 8 "A ten tu błazen po co?Nie trzeba nam więcej 13 (7+6) Ani osłów, ani zajęcy! 9 (4+5) Zając tchórz, zaraz uciecze, 8 Osieł leniwy, ledwie się wlecze". 10 (5+5) Aż władca: "Owszem, niech będą oba mi w szeregu: 13 (7 +6) Zając, Iż dobry do biegu, 8 Będzie mi służył za sprawnego posła, 11 (5+6) A zaś trębaczem uczyniemy osła". 11 (5+6) U mądrego monarchy, który zna przymioty 13 (7+6) Poddanych, wszyscy zdolni do takiej roboty: 13 (7+6) Ten się bije, ten pisze, ten orze, ten gada, 13 (7+6) A żaden darmo przecie z nich chleba nie zjada. 13 (7+6) A. Naruszewicz: Wyprawa na wojnę Jak widać to jest wiersz stychiczny (ciągły) - niezależnie od ostatniej, wydzielonej i zawierającej morał czterowersowej strofy - napisany nieregularnym, różnorozmiarowym wierszem sylabicznym. Odmianą wiersza polskiego przeważnie spotykaną w XX wieku jest wiersz wolny. Ten typ wiersza badano początkowo odnosząc się do wierszy odznaczających się konstrukcją numeryczną (tak zwany wiersz numeryczny) i określano go jako "wiersz nienumeryczny". W świetle najnowszych określeń badawczych utrwaliła się ostatecznie nazwa wiersz wolny. Ten przeważnie spotykany we współczesnej liryce typ wiersza wyróżnia się bardzo mocnym zróżnicowaniem form i trudno tu jest określić definitywne cechy systemowe, tym bardziej, Iż wiersz wolny znajduje się w fazie ciągłego rozwoju. Najszerszą propozycję systemowego uporządkowania wiersza wolnego przedstawiła ostatnio D. Urbańska. O ile w razie wierszy sylabicznych, sylabotonicznych i tonicznych można było mówić o "wzorcu metrycznym" albo "wzorcu rytmicznym", to w razie wiersza wolnego mówimy o "wzorcu syntaktycznym", który staje się fundamentem klasyfikacji tego typu wiersza. Wiersz wolny dzielimy na wiersz wolny składniowy i wiersz wolny antyskładniowy. Ukształtowanie się pierwszego typu wiersza powiązane jest z poetyką awangardy krakowskiej, gdzie uzyskał dwie dominujące postaci: wiersza zdaniowego, jaki uprawiał T. Peiper i wiersza rozpisującego zdanie na wersy, jaki uprawiał natomiast J. Przyboś, który wprowadził autorską, regularnie potem naśladowaną (na przykład poprzez pisarzy pokolenia ´68) odmianę stylistyczną wiersza zdaniowego zwaną "układem rozkwitania", a polegającą na stopniowym "narastaniu" wypowiedzi dzięki dodawania w wierszu nowych przedmiotów do już istniejących odpowiednio z regułą powtórzenia i z dodatkowym wzmocnieniem znaczeń, na przykład Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę, Iż nigdy nie stał pan za nami murem, na stanowisku naszym także pan nie stał, już nie mówiąc, Iż na naszym czele nie stał pan nigdy, pan tu nie stał, panie, nas na to nie stać, ?Xeby pan tu stał obiema nogami na naszej ziemi, ona stoi przed panem otworem, a pan co, stoi pan sobie na uboczu wspólnego grobu, panie, tam jest koniec, nie stój pan w miejscu, nie stawiaj się pan, stawaj pan w pąsach na szarym końcu, nareszcie znajdzie się jakieś miejsce dla pana S. Barańczak: Pan tu nie stał W wierszu wolnym składniowym koniec wersu znajduje się w miejscu granicy składniowej mocnej (koniec wypowiedzenia albo koniec zdania składowego w obrębie wypowiedzenia złożonego) albo słabej (koniec ekipy składniowej wewnątrz zdania). Wiersz składniowy występuje przeważnie w dwóch odmianach: wiersza wolnego zdaniowego, który wykorzystuje granice silne (to są najczęściej wiersze długowersowe) i wiersza wolnego syntagmatycznego (odmiennie zwanego także wierszem "postawangardowym", "skupieniowym" albo "Różewiczowskim"), którego kształt graficzny układa się w kolumnę krótkich wersów, ze względu tego, Iż granic słabych jest w tego typu wierszu znacząco więcej niż granic silnych. W wierszu wolnym antyskładniowym koniec wersu wypada z reguły w takim miejscu, gdzie nie występują działy logiczno-składniowe (w obrębie tego typu wiersza występują: wiersze długowersowe, krótkowersowe i wiersze kontrastujące długości wersów). Poniżej podano odpowiednie przykłady wiersza wolnego. Wiersz wolny zdaniowy, segmentowany często, czyli stroficznie (wiersz wolny może także być segmentowany nieregularnie i może występować jako wiersz stychiczny): Ciągnęliśmy zapałki, kto ma pójść do niego. Wypadło na mnie. Wstałem od stolika. Zbliżała się już pora odwiedzin w szpitalu. Nie odpowiedział nic na powitanie. Chciałem go wziąć za rękę - cofnął ją Jak ?Xagodny pies, co nie da kości. Wyglądał, jakby się wstydził umierać. Nie wiem, o czym się mówi takiemu jak on. Mijaliśmy się wzrokiem jak w fotomontażu. Nie prosił ani zostań, ani odejdź. Nie pytał o nikogo z naszego stolika. Ani o ciebie, Bolku. Ani o ciebie, Tolku. Ani o ciebie, Lolku. Rozbolała mnie głowa. Kto komu umiera? Chwaliłem medycynę i trzy fiołki w szklance. Opowiadałem o słońcu i gasłem. Jak dobrze, Iż są schody, którymi się zbiega. Jak dobrze, Iż jest brama, która się otwiera. Jak dobrze, Iż czekacie na mnie przy stoliku. Szpitalna woń przyprawia mnie o mdłości. W. Szymborska: Stosunek ze szpitala Wiersz wolny syntagmatyczny, segmentowany nieregularnie: Kanarek żółty jak cytryna w drucianym koszyku babcia w czepku złowiona w siatkę zmarszczek tata z czołem ukrytym w chmurze dymu chłopcy rżą rozpuszczają grzywy na wiatr biją kopytem w niecierpliwą ziemię matka chwyciła wspaniałego rumaka w białych szelkach i całuje kwaśną mordkę pełną szczawiu. T. Różewicz: Zabawa w konie Wiersz wolny antyskładniowy, stychiczny: Urodzony?(tak, nie; niepotrzebne skreślić); dlaczego "tak"?(uzasadnić); gdzie, kiedy, po co, dla kogo żyje?Z kim się styka powierzchnią mózgu, z kim jest zbieżny częstotliwością pulsu?krewni za granicą skóry?(tak, nie); dlaczego "nie"?(uzasadnić); czy się kontaktuje z prądem krwi epoki?(tak, nie); czy pisuje listy do samego siebie?(tak, nie); czy korzysta z telefonu zaufania?(tak, nie); czy żywi i czym żywi nieufność?Skąd czerpie środki utrzymania się w ryzach nieposłuszeństwa?czy jest posiadaczem majątku trwałego lęku?znajomość obcych ciał i języków?ordery, odznaczenia, piętna?stan cywilnej odwagi?czy zamierza mieć dzieci (tak, nie); dlaczego "nie"? S. Barańczak: Wypełnić czytelnym pismem AD BIBLIOGRAFIA: S. Balbus: "Pierwszy ruch jest śpiewanie". [w:] Poznawanie Miłosza. Kraków 1985; M. Dłuska: Próba teorii wiersza polskiego. Kraków 1980; M. Dłuska: Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej. T. 1-2. Warszawa 1978; M. Dłuska, T. Kuryś: Sylabotonizm. Wrocław 1957; T. Dobrzyńska, Z. Kopczyńska: Tonizm. Wrocław 1979; A. Kulawik: Teoria wiersza. Kraków 1995; A. Kulawik: Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego. Kraków 1997; L. Pszczołowska: Wiersz polski. Zarys historyczny. Wrocław 1997; L. Pszczołowska: Wiersz nieregularny. Wrocław 1987; D. Urbańska: Wiersz wolny. Próba charakterystyki systemowej. Warszawa 1995
- Co znaczy WIERSZ WOLNY:
- Porównanie Zobacz wiersz polski wiersz polski co znaczy.
- Krzyżówka WIERSZ SYLABOTONICZNY:
- Dlaczego Zobacz wiersz polski wiersz polski krzyżówka.
- Co to jest WIERSZ:
- Jak lepiej ukształtowania wypowiedzi, który, przez rozbicie na wersy, odróżnia ją od ciągłej wypowiedzi prozatorskiej. Tajemnica takiej kompozycji wypowiedzi tkwi nie tylko w układzie wersowym, stałej albo wiersz polski co to jest.
Czym jest WIERSZ POLSKI znaczenie w Leksykon definicja literatura W .