Definicja DIALOG - MONOLOG

Co znaczy DIALOG - MONOLOG: Monolog to wypowiedź jednego podmiotu mówiącego, której właściwością konstytutywną i odróżniającą od dialogu jest samodzielność znaczeniowa i jednorodność i zamknięcie formy. Wplecenie w strukturę monologu wypowiedzi innego podmiotu skutkuje automatycznie przekształcenie monologu w dialog, jest to układ następujących po sobie wypowiedzi kilku podmiotów, dotyczących (zwykle) wspólnego tematu. Uczestnicy dialogu wchodzą na przemian w role nadawcy i odbiorcy komunikatu. Zrozumienie pojedynczej wypowiedzi współtworzącej dialog wymaga (aczkolwiek nie zawsze) kontekstu wypowiedzi ją okalających. Teoretycy aktu komunikacji podkreślają jednak, Iż przeciwstawienie monologu i dialogu jest w istocie zabiegiem przeprowadzonym wyłącznie dla potrzeb dyskursu naukowego, w praktyce gdyż obie formy przenikają się i współistnieją w sposób uniemożliwiający jednoznaczne i dokładne zakreślenie ich granic. Cząstkami składowymi dialogu są minimonologi, natomiast monolog wspólnie z następującą po nim repliką, którą najczęściej prowokuje, staje się elementem dialogu. Problemowi powiązań między monologiem a dialogiem poświęcona jest, podstawowa dla tego zagadnienia, robota J.Mukařovský´ego Dialog a monolog. Definiując specyfikę dialogu, badacz zmienia jego trzy fundamentalne aspekty: napięcie między uczestnikami dialogu wynikające z, wspomnianej już, wymienności ról nadawcy i odbiorcy, wpływ otoczenia i warunków, w jakich toczy się dialog (konsytuacja) i różnorodność kontekstów przywoływanych poprzez poszczególnych uczestników rozmowy. Ostatnia z wymienionych cech dialogu jest równocześnie właściwością odróżniającą go od monologu - wypowiedzi jednokontekstowej. Podział ten jest dla badacza fundamentem do wyodrębnienia trzech typów dialogu. W razie dominacji pierwszego aspektu mamy do czynienia z dialogiem "osobistym" (którego skrajnym odpowiednikiem jest kłótnia), drugiego - dialogiem "sytuacyjnym", trzeciego - konwersacją. Z ich kombinacji Mukařovský wyprowadza dalszą typologię: metodą pośrednią między dialogiem "osobistym" a konwersacją jest dyskusja, z kolei na styku konwersacji i dialogu "sytuacyjnego" powstaje pogawędka. Powołując się na typową dla psychiki ludzkiej (monologowej z natury, czyli jednopodmiotowej i jednokontekstowej) wielokontekstowość myśli (charakterystyczną wszak dla dialogu), Mukařovský dochodzi do wniosku, że "monologiczność i dialogiczność są równocześnie i nierozłącznie zawarte już w procesie psychicznym, z którego wypowiedź wyrasta. Monolog i dialog nie mogą być przeto rozumiane jako dwie obce sobie nawzajem formy wypowiedzi językowej, które zdolne są jedynie występować w liniowym następstwie, lecz jako dwie siły nieustannie walczące ze sobą o przewagę w przebiegu każdej wypowiedzi". Splot dialogu i monologu jest szczególnie wyraźny na obszarze literatury. Wszak każdy tekst literacki jest komunikatem monologowym, pochodzącym od jednego nadawcy (w ujęciu zewnątrztekstowym - autora, w ujęciu wewnątrztekstowym - narratora / podmiotu lirycznego), co nie oznacza, Iż żywioł dialogowości jest w nim nieobecny. Przeciwnie, patrząc z szerszej perspektywy, każdy utwór literacki jest cząstką dialogu, który toczy się nieustannie między dziełami powstającymi współcześnie a tradycją literacką. Każda nowa wypowiedź literacka jest zarówno odpowiedzią na teksty już powstałe, ich tematykę, treści ideologiczne i rozwiązania formalne, jak i pytaniem zadawanym autorom tekstów mających się dopiero narodzić. W tekście literackim, rozpatrywanym jako komunikat monologowy, dialog może zawierać się w formie jawnej albo ukrytej. Z pierwszą sytuacją spotykamy się w pierwszej kolejności w dramacie - rodzaju literackim z gruntu dialogowym, pozbawionym instancji narratorskiej, którego świat przedstawiony jest skonstruowany z wypowiedzi bohaterów-osób dramatu. Jednak i w tym wypadku nie można mówić o ograniczeniu formy komunikacyjnej dramatu jedynie do wypowiedzi dialogowej. Skalę obecności monologu w dramacie wyznacza z jednej strony tyrada - obszerna monologowa wypowiedź bohatera w obrębie struktury dialogu dramatycznego - z drugiej, monodram - gatunek dramatyczny w formie wypowiedzi jednej postaci. Trzeba zaznaczyć, Iż i monodram, aczkolwiek przywoływany tu jako przykład monologu, nie jest wolny od związku z dialogiem, przejawiającym się w licznych zwrotach mówiącego bohatera do odbiorcy (czytelnika, a w razie realizacji scenicznej - widza), nie istniejącej w utworze osoby trzeciej albo wreszcie do siebie samego. Sygnałem dialogowości są w pierwszej kolejności formy czasownika w 2. osobie liczby pojedynczej i mnogiej i formy trybu rozkazującego. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w monologu estradowym, wygłaszanym w całości poprzez jedną osobę, ale skonstruowanym pod kątem wręcz bezpośredniego kontaktu z odbiorcą, który zostaje w tym celu niejako zaprojektowany w tekście. Na przeciwnym w relacji do dramatu biegunie znajduje się liryka - rodzaj literacki odwołujący się w pierwszej kolejności do formy monologu (stąd nazwa wypowiedzi podmiotu lirycznego - monolog liryczny). Z monologowością liryki wiążą się jej cechy konstytutywne: subiektywizm i ekspresywność wypowiedzi. Jednak i tu dostrzec można ślad dialogowości ukrytej, na przykład w formie bezpośrednich zwrotów i pytań retorycznych kierowanych do adresata monologu (liryka zwrotu do "ty" lirycznego) bądź w typowej dla liryki bezpośredniej sytuacji, kiedy podmiot liryczny sam zadaje sobie pytania czy także dzieli się z samym sobą wątpliwościami, stając się w ten sposób interlokutorem własnej wypowiedzi. Rodzajem literackim, gdzie monolog i dialog są równoprawnymi formami wypowiedzi, jest epika. Najwspanialszym tego odpowiednikiem jest powieść - gatunek, gdzie w monologowej wypowiedzi narratora "zanurzone" są (jako przytoczenia w formie mowy zależnej, niezależnej albo z pozoru zależnej) monologi i dialogi bohaterów. W obrębie epiki termin "monolog" funkcjonuje jako ustalenie tych form narracji, gdzie "ujawnia się podmiot mówiący jako konkretna i ustalona osoba, której "ja" uzewnętrznia się w wypowiedzi narracyjnej, decydując o jej strukturze językowej". Przywołanej tu definicji autorstwa M. Głowińskiego towarzyszy regulacja narracyjnych form monologowych, pośród których badacz wyodrębnił między innymi monolog wypowiedziany i monolog wewnętrzny. W obu wypadkach to są monologi "podszyte" dialogiem. Znakiem dialogowości monologu wypowiedzianego jest wyraźnie eksponowana funkcja konatywna i fatyczna komunikatu, jest to jego ukierunkowanie na odbiorcę i dążenie do podtrzymania kontaktu z nim. Odbiorca zaprojektowany w utworze (przez treść i konstrukcję monologu) jest nie tylko biernym słuchaczem monologu, ale przysługuje mu również prawo repliki i wtrąceń, nieobecnych bezpośrednio w tekście, możliwych jednak do zrekonstruowania opierając się na wyrażonej w monologu reakcji podmiotu mówiącego. Charakteryzując monolog wypowiedziany jako typ narracji, Głowiński przywołuje termin W. Winogradowa - "dialogizacja monologu". ¦wiadectw tego zjawiska upatruje nie tylko w, typowym dla monologu wypowiedzianego, zabiegu kształtowania wypowiedzi pod kątem odbiorcy, lecz również w dążeniu do "ulokowania" bohaterów w konkretnej scenerii dla uwiarygodnienia sytuacji dialogu, w samym przebiegu monologu odzwierciedlającym postęp stosunków między nadawcą a odbiorcą (na przykład przejście od skonwencjonalizowanych formuł grzecznościowych do wyznań natury intymnej), wreszcie w leksykalnych śladach aktywności odbiorcy, na przykład pytaniach odbiorcy powtarzanych poprzez nadawcę w celu upewnienia się co do zrozumienia treści. Na obecność odbiorcy monologu i jego aktywny udział w rozmowie wskazuje również taka budowa wypowiedzi podmiotu, że jej zrozumienie wymaga od czytelnika rekonstrukcji poprzedzającej ją wypowiedzi odbiorcy. Jak pisze Głowiński, przypadek narracyjna monologu wypowiedzianego jest "ze swej istoty sytuacją dialogową, tworzy możliwości mówienia dla obydwu partnerów, z przywileju tego korzysta jednak tylko jedna strona. Z powodu sama narracja staje się zjawiskiem pośrednim, monologiem, w który wstępują przedmioty dialogu, więcej: monologiem, który właściwie pełni funkcję dialogu". Specyfika monologu wypowiedzianego nie wyczerpuje się jednak w jego związkach z dialogiem. Oralność tej formy narracji decyduje o jej kształcie językowym stanowiącym wypadkową przedmiotów gawędowych (skaz) i retorycznych. Odpowiednikiem są liczne powtórzenia pełniące w jednych partiach tekstu funkcję elementu akcentującego główne sensy utworu (retoryka), w drugich zaś będące świadectwem językowej nieporadności narratora bądź jego braku emocjonalnej równowagi (gawęda). Powtórzeniom towarzyszą w monologu wypowiedzianym paralelizmy leksykalne i składniowe, kolokwializmy, pytania retoryczne, zdania urywane. Nadawca powraca wielokrotnie do tego samego tematu, podejmuje wątki z poprzednich partii monologu, nie dba o precyzję i chronologię przedstawienia. Imitacja żywiołu mowy wymaga również od autora monologu wypowiedzianego wprowadzenia do tekstu wskaźników funkcji fatycznej. Z tak ukształtowanej formy językowej monologu wyłania się kształt jego nadawcy rekonstruowany poprzez czytelnika zarówno opierając się na informacji eksplikowanych, jak i implikowanych, jest to treści nie wypowiedzianych i nie uświadamianych poprzez nadawcę, ale możliwych do odczytania ze metody jego wypowiedzi (terminy zaproponowane poprzez A. Okopień-Sławińską). Konsekwencją zdecydowanego ukierunkowania monologu na odbiorcę jest iluzja utożsamienia wewnątrztekstowego słuchacza monologu z czytelnikiem utworu, "czytelnik - pisze Głowiński - dokonuje swojego rodzaju substytucji, tzn. wchodzi w bezpośredni kontakt z narratorem, staje się owym "ty", do którego narrator się zwraca. Monolog wypowiedziany stanowi formę bezpośredniej rozmowy z czytelnikiem" - przypadek dialogu w obrębie monologu zostaje zatem niejako podniesiona do potęgi. Nieco odmiennie ma się kwestia w razie monologu wewnętrznego. Typowa dla tej formy narracji kumulacja ról nadawcy, odbiorcy i bohatera komunikatu wyklucza istnienie odrębnego interlokutora. Monolog wewnętrzny jest monologiem niewypowiedzianym, toczącym się w świadomości narratora-nadawcy/odbiorcy, stąd jego formę określają raczej systemy psychologiczne organizujące wypowiedź "wewnętrzną" niż gramatyczne i stylistyczne normy językowe, którym, w mniejszym albo większym stopniu, podporządkowana była narracja monologu wypowiedzianego. Właściwością różnicującą monolog wewnętrzny od monologu wypowiedzianego jest zatem większa chaotyczność i alogiczność wypowiedzi (w dopuszczalnym oczywiście stopniu) i wyraźna skłonność narratora do gubienia wątków i ucieczki myśli. Kwestie ewokowane z obszarów pamięci są jednakowo istotne, a ich układ przypadkowy - porządkowanie i hierarchizacja są zadaniami czytelnika-interpretatora, będącego w ten sposób współkonstruktorem fabuły. W razie monologu wewnętrznego dialogowość jest jedynie pozorowana, pojawia się wyłącznie w formie pytań retorycznych zadawanych sobie poprzez narratora i bezpośrednich zwrotach do siebie samego, będących na przykład komentarzem do własnych decyzji czy zachowań. Monolog w formie rozmowy z samym sobą nosi nazwę soliloquium. Postać monologu wewnętrznego przybierają zwykle jedynie wybrane partie tekstu, rzadko jest on zasadą określającą całość utworu. Na formie monologu wewnętrznego opiera się metoda strumienia świadomości - silnie zsubiektywizowana próba jak najwierniejszego zapisu biegu myśli (techniką tą operował między innymi Jerzy Andrzejewski w Bramach raju). Por. dialogowość i polifoniczność, dramat - formy wypowiedzi, Poetyka w świetle językoznawstwa R. Jakobsona, Stosunki osobowe w komunikacji literackiej A. Okopień-Sławińskiej, strukturalizm czeski. IGW BIBLIOGRAFIA: 1. dialog: G. Borkowska: Dialog powieściowy i jego konteksty (opierając się na twórczości Elizy Orzeszkowej). Wrocław 1988; M. Głowiński: Dialog w powieści. [w:]: Gry powieściowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych. Warszawa 1973. Przedruk [w:] Narracje literackie i nieliterackie. Kraków 1997; H. Markiewicz: Morfologia dialogu [w:] Wymiary dzieła literackiego. Kraków 1984, 1996; J. Mukařovský: Dialog a monolog. [w:] Pośród znaków i struktur. Wybór szkiców. Warszawa 1970. 2. monolog: M. Głowiński: Narracja jako monolog wypowiedziany. [w:] Z teorii i historii literatury. Red. K. Budzyk. Wrocław 1963; R.H. Humphrey: Strumień świadomości - techniki. "Pamiętnik Literacki" 1970, z. 4. Przedruk [w:] Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów "Pamiętnika Literackiego". T. 1. Red. M. Głowiński, H. Markiewicz. Wrocław 1977; J. Mukařovský: Dialog a monolog. [w:] Pośród znaków i struktur. Warszawa 1970; A. Okopień-Sławińska: Sztuka monologu wewnętrznego. [w:] Nowela. Opowiadanie. Gawęda. Red. K. Bartoszyński i in. Warszawa 1974