Definicja IRONIA

Co znaczy IRONIA: (gr. eironeia) Dosłownie oznacza udawanie głupszego; termin jest przeważnie stosowany w znaczeniu psychologicznym, estetycznym i filozoficznym. Ironia w znaczeniu psychologicznym jest rodzajem postawy, złośliwością, zamaskowanym szyderstwem w wypowiedzi z pozoru aprobującej, aczkolwiek w istocie negatywnej (ocena nie wprost). Ironiczność przekazu słownego ma na celu zaprzeczenie jego znaczenia dosłownego, a ujawnia się poprzez intonację bądź mimikę; jest więc wieloaspektowa, łączy w sobie obiekt treściowy, walor emocjonalny i wyznaczniki pozawerbalnej komunikacji. Postawa ironiczna jest konsekwencją postrzegania świata, bywa wypadkową ustalonych środowiskowych napięć, doświadczeń, można więc ją pojmować również jako formę obrony przed agresywnością realnej rzeczywistości. W innym planie postawa ironiczna to słowo świadomości "wewnętrznej" ironisty, ujawniający się potrzebą polemiczności i logiką ujęcia zjawisk. Ironia jest wyrazem słownego protestu (również agresji), tym samym wyraża określony relacja ironisty do przedmiotu (dystans, wyższość), skierowany na zewnątrz, lecz miewa także ironiczna wypowiedź wektor przeciwny; dotykający autora, jego twórczość, los i tym podobne - to autoironia. Historyczna perspektywa łączy definicja ironii z retoryką i formami literackimi; korzeniami sięga głęboko kultury antycznej, obecna zarówno w Iliadzie, jak i tragedii Sofoklesa (ironia tragiczna). Stosowana bywa w formie złagodzonej w satyrze; tu wchodzi w związki z komizmem i humorem. Ironia w znaczeniu estetyczno-literackim wyraża się dystansem wobec kulturowych i światopoglądowych aspektów epoki i ludzkiego bytu. Odpowiednikiem choćby satyra Do króla I. Krasickiego lub dramaty C.K. Norwida. Romantyczny indywidualizm, sytuujący podmiot autorski w centrum procesu poznania dla wykazania jego opozycji wobec świata, poczucia sprzeczności, które znajdują wykładnik w odróżnieniu idei i realności, dostrzega ironię i nadaje jej specjalną rangę w estetyce i twórczości artystycznej. Zyskuje ona odmianę ironii romantycznej. Jej teoretyczne podstawy znajdują oparcie w filozofii subiektywizmu J.G. Fichtego i F. Schlegela. Nieograniczona jest siła twórcza (fantazja) - twierdził Schlegel - a ironia jest faktorem poznania, ponieważ "pośredniczy" między kontrastami, etapem syntezy, "następną przemianą samostwarzania się i samozniszczenia". ¦wiadome igranie między rzeczywistością a fikcją, dystans wobec tworów własnej fantazji twórczej (autoironia), wydobycie absurdalności bądź zbanalizowanie zjawiska poprzez pozorowanie niewiedzy (ignorancja) - to przejaw ironii tak częsty w utworach: G. Byrona, H. Heinego, J. Słowackiego. Ironia w twórczości Norwida wynika ze sprzeczności pomiędzy historią (sytuacją obiektywną), a jednostką (dążeniami subiektywnymi). Gdy zbieg okoliczności (sytuacja), lub ciąg zdarzeń wywołują konsekwencje przeciwne oczekiwanym, zdarzenie określane jest mianem ironii losu (ironia tragiczna). Doświadcza jej bohater Pierścienia ogromnej damy. Ironia tragiczna i ironia dramatyczna bywają traktowane jako definicje synonimiczne. To jest kategoria estetyczna "wytworzona na gruncie antycznej tragedii", potem tym mianem ustala się działania bohatera, których finałem staje się katastrofa, wbrew jego oczekiwaniom. Inne ujęcie zagadnienia (Princeton Encyclopedia i robota P. Łaguny Ironia jako postawa i jako słowo) ma na celu semantyczne zróżnicowanie pojęć. Ironia dramatyczna występuje nie tylko w dramacie, może z powodzeniem dochodzić do głosu w prozie, gdzie kompetencje narratora są ograniczone na rzecz rozbudowanej akcji, bądź gdy wielość dygresji albo wykorzystanie kilku narratorów komplikuje jej strukturę. Ironia staje się "środkiem intrygi" (plot device) i realizuje w działaniach, perypetiach, sytuacjach akcji; tu wskazać trzeba na związek ironii z poematem dygresyjnym (Beniowski J. Słowackiego, Don Juan G. Byrona - por. dygresja), powieścią (Pamiętnik znaleziony w Saragossie J. Potockiego), również formami komicznymi - zarówno wysokimi, jak i niskimi. W znaczeniu filozoficznym ironia to sposób dochodzenia do wiedzy prawdziwej, użytkowana poprzez Sokratesa - ironia sokratejska. Składała się z dwóch części: negatywnej (elenktycznej), oczyszczającej umysł z pozorów i fałszywych sądów, i pozytywnej (maieutycznej), uświadamiającej podmiotowi jego potrzeby intelektualne i zachęcającej do poszukiwania odpowiedzi przez dialog; ironiczność sposoby bazuje na osiągnięciu celu nie wprost, na grze demaskacji (przekonaniu o swojej niewiedzy i pozorności wiedzy rozmówcy). Ironia stała się kategorią centralną w pracach C. Brooksa dotyczących metaforyczności języka literatury. W szczególności język literaturze realizuje - jego zdaniem - zasadę "paradoksu" czy "ironii", którą pojmuje jako siatkę przeciwstawnych punktów widzenia i różnych ocen. Wyraz musi "wypływać z kontekstu", "liczyć się z jego ciśnieniem". Wyraz ironiczne jest wieloznaczne, "zagęszczone", kontekst stabilizuje jego semantykę. ZM BIBLIOGRAFIA: C. Brooks: Ironia jako zasada struktury poetyckiej. [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. T. 1. Przyg. H. Markiewicz. Kraków 1970; S. Kołaczkowski: Ironia Norwida. [w:] Portrety i zarysy literackie. Pisma wybrane. T. 1. Warszawa 1968; P. Łaguna: Ironia jako postawa i jako słowo (z zagadnień teoretycznych ironii). Kraków 1984; Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, - hasło "irony", s. 407, wyd. 1965; R. Turasiewicz: Problemy antycznej ironii. Warszawa 1983