Definicja KARNAWALIZACJA

Co znaczy KARNAWALIZACJA: Termin wprowadzony do badań literackich poprzez M. Bachtina w pracy Problemy poetyki Dostojewskiego (gł. w rozdziale Właściwości utworów Dostojewskiego) (1929), a rozwinięty i dookreślony w książce Twórczość Franciszka Rabelais´go (1965). Karnawalizacja to wg niego kluczowy przejaw ludowej kultury śmiechu, wyrastający ze zwyczajów i tradycji karnawału. Bazuje ona na zawieszeniu (albo zakwestionowaniu) praw rządzących "normalnym" światem. Poza polifonicznością (zobacz dialogowość i polifoniczność), karnawalizacja jest jedną z najistotniejszych cech poetyki powieści F. Dostojewskiego i - szerzej - gatunku powieści. Jej głównego źródła upatruje Bachtin w opozycji pomiędzy powagą a śmiechem, będącej najistotniejszym elementem archaiki powieści jako gatunku, a tą stanowią mimy Sofrona, dialog sokratejski, poezja sympozjów, inicjalna poezja pamiętnikarska (Ion z Chiosu, Krytiasz), pamflety, literatura sielankowa i satyra menippejska. Właśnie karnawalizacja jest właściwością powieści wskazującą na odrębność tradycji gatunku powieści i eposu. Odnosząc się do tej tradycji wywodzącej się z okresu schyłku klasycznego antyku i epoki hellenistycznej Bachtin używa terminu światoodczucie karnawałowe (ros. mirooszczuszczenije), uznając je za "przemożną życiodajną moc przetwarzania, niezniszczalną witalność" kształtującą i wpływającą na ewolucję wszystkich gatunków powagi-śmiechu. Karnawalizacja wpływa na następujące cechy stylu powieści: 1. rezygnacja z epickiego albo tragicznego dystansu dzielącego narratora od opowiadanych zdarzeń; 2. oparcie się nie na wyrastających z tradycji ustnej podaniach, ale na doświadczeniu i swobodnej fikcji; 3. świadoma, zamierzona różnostylowość i wielogłosowość. Zastanawiając się dalej nad źródłami genologicznymi powieści, Bachtin wskazuje na trzy kluczowe rdzenie: epopeiczny, retoryczny i karnawałowy. Te rdzenie stanowią także trzy fundamentalne linie rozwojowe gatunku powieści, zaś powieści Dostojewskiego stanowią odmianę gatunkową, którą w największym stopniu ukształtowała tradycja dialogu sokratejskiego (Platon, Ksenofont, Antytenes, Ajschines, Fedon, Euklides) i satyry menippejskiej. Karnawał to synkretyczna forma widowiskowa o charakterze obrzędowym. Wiąże się z nim bogaty, odrębny "język konkretno-zmysłowych symbolów", nieprzekładalny na język pisany w sposób pełny i adekwatny. Pośród cech karnawału najistotniejsze są następujące: 1. wytworzenie w świecie karnawału odrębnych, specyficznych tylko dla niego praw; 2. wytrącenie życia codziennego - z jego prawami, obyczajami, stosunkami międzyludzkimi - z powszedniości, powstanie "świata na opak"; 3. ustanowienie nowych stosunków pomiędzy człowiekiem a człowiekiem, przeciwstawnych społeczno-hierarchicznym relacjom w świecie pozakarnawałowym; 4. ekscentryczność, możliwa dzięki familiaryzacji stosunków międzyludzkich; 5. tworzenie się karnawałowych mezaliansów; 6. profanacja i bluźnierstwo; 7. dominacja myśli o swobodzie i równości; 8. zawieranie się w okresie karnawałowym pełnych cyklów, na przykład od błazeńskiej koronacji do detronizacji króla karnawału, od narodzin do Zgonu - wpływa to na "ucieszną względność" wszelkich hierarchii świata. Próby przekładu tych cech świata karnawału na język literatury to właśnie karnawalizacja. To jest więc kategoria określająca zarówno jakość świata przedstawionego, jak i cechy gatunkowo-stylistyczne powieści. To jest także kategoria opisowa odnosząc się do ewolucji gatunku powieści. Przełom nastąpił w XVII wieku, w czasach M. Cervantesa i F. Rabelais´go źródłem karnawalizacji był sam karnawał, bo ludzie z tego okresu byli jeszcze bezpośrednimi uczestnikami karnawałowych igrzysk. Potem funkcję gatunkotwórczą przejęła skarnawalizowana poezja odrodzenia, czyli karnawalizacja była już gatunkową tradycją literacką. Do tej tradycji w ujęciu Bachtina nawiązują powieści Dostojewskiego i - szerzej - powieść XIX i XX wieku, przejmując z niej różnostylowość, wielogłosowość, skłonność do parodii, obecność skandalu w fabule, oscylację pomiędzy powagą i komizmem i wzniosłością i wulgarnością stylu, a również wymieszanie logiki przyczynowo-skutkowego następstwa zdarzeń powieściowych z logiką sennych marzeń i relatywizację (moralną i ideową) zachowań bohaterów powieści. JO BIBLIOGRAFIA: M. Bachtin: Problemy poetyki Dostojewskiego. Przeł. N. Modzelewska. Warszawa 1970; M. Bachtin: Twórczość Franciszka Rabelais´go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu. Przeł. A. A. Goreniowie. Kraków 1975; M. Bachtin: Epos a powieść. O metodologii badania powieści. Przeł. J. Baluch. [w:] Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów "Pamiętnika Literackiego". Seria 1, red. M. Głowiński i H. Markiewicz. Wrocław 1977