Definicja KRYTYKA LITERACKA

Co znaczy KRYTYKA LITERACKA: Krytycyzm i autokrytycyzm należą do zasadniczych rysów postawy intelektualnej w czasach nowożytnych. Nic zatem dziwnego, Iż krytyka literacka (i artystyczna) jako osobna tematyka w kulturze europejskiej poczęła się kształtować w wieku XVII (przedtem jej rolę w pewnym stopniu odgrywała refleksja na temat retoryki czy poetyki). O początkach krytyki artystycznej w Polsce możemy mówić wspólnie z pojawieniem się salonów i czasopism literackich, co miało miejsce w dobie oświecenia (przypomnijmy, Iż pierwszym polskim pismem poświęconym poezji były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", które ukazywały się w latach 1770-1777). Doniosłą rolę odegrała krytyka literacka w drugiej i trzeciej dekadzie XIX wieku, kiedy doszło do spektakularnego sporu pomiędzy zwolennikami literaturze klasycystycznej a sympatykami nowych, romantycznych idei. Do sukcesu romantyków walnie przyczynili się własnymi rozprawami K. Brodziński (O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu literaturze polskiej, 1818) i M. Mochnacki (O poezji polskiej w wieku dziewiętnastym, 1830). Wspomnijmy także wymierzoną w stronników klasycyzmu polemiczną wypowiedź A. Mickiewicza Do krytyków i recenzentów warszawskich, którą pisarz zamieścił w formie przedmowy w tomiku gromadzącym utwory z okresu rosyjskiego (1829). Krytycy doby pozytywizmu troszczyli się o obiektywizację swojego stanowiska, starali się je osadzić na gruncie ówczesnej wiedzy naukowej, zabiegali o to, aby pisarze realizowali socjalne zobowiązania literatury bez szkody dla walorów artystycznych. W okolicy autorów, dla których krytyka była zasadniczym polem działalności (P. Chmielowski), parali się nią także najwybitniejsi prozaicy epoki: I Kraszewski, E. Orzeszkowa, A. ¦więtochowski, B. Prus (między innymi wybitne omówienie Ogniem i mieczem). Natomiast Młoda Polska to najdonioślejszy moment w dziejach rodzimej krytyki. Właśnie wtedy zakończył się mechanizm emancypacji tej dziedziny życia literackiego. Krytyk uzyskał pozycję równą pisarzowi, stając się jego partnerem, a nawet przewyższając go co do świadomości estetycznej i filozoficznej. Stało się tak za sprawą całej plejady wybitnych autorów, pośród których wyróżnić trzeba dwie największe indywidualności - S. Brzozowskiego i K. Irzykowskiego. Podkreślając autonomię sztuki literackiej, starając się rozpoznawać indywidualną duchowość omawianego pisarza, krytycy młodopolscy zarazem widzieli w poezji subtelne narzędzie wykorzystywane przekształcaniu zbiorowej świadomości. O niewykorzystaniu tych możliwości pisali obaj: Brzozowski w Legendzie Młodej Polski (1910) i Irzykowski w Czynie i słowie (1913), sporządzając nadzwyczajnie gorzki bilans epoki. Irzykowski odgrywał znaczną rolę także w momencie dwudziestolecia międzywojennego. Stał się wówczas symbolem krytyki kładącej nacisk na samoistne wartości literatury, wymagającej od pisarzy samodzielności artystycznej i intelektualnej, podkreślającej konieczność wypracowywania nowych konwencji artystycznych, piętnującej postawy epigońskie i zależność od obcych wzorów. Inną opcję prezentował T. Boy-Żeleński, krytyk-popularyzator, zwracający uwagę w pierwszej kolejności na kulturowe i obyczajowe tło zjawisk literackich i nie stroniący od anegdotycznej biografistyki. W latach trzydziestych debiutował K. Wyka, autor znakomicie ?Xączący wymagania krytyka i historyka literatury. Jako krytyk z powodzeniem towarzyszył twórczości pisarzy pokolenia 1910, generacji wojennej i młodszych, debiutujących po roku 1956. Był także Wyka mistrzem dla przedstawicieli tak zwany szkoły krakowskiej (J. Błoński, J. Kwiatkowski czy L. Flaszen), która przyczyniła do odrodzenia krytyki polskiej po latach socrealizmu. A. Sandauer, inna istotna postać w krytyce lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, występował natomiast jako zwolennik nowatorskich tendencji w poezji. Do grona krytyków, którzy odegrali znaczną rolę w życiu literackim po roku 1956, należą także A. Kijowski, H. Bereza, J. Łukasiewicz, T. Burek, przedstawiciele Nowej Fali: S. Barańczak, J. Kornhauser, A. Zagajewski, a z młodszych - T. Komendant. Jako tematyka życia literackiego, krytyka pełni wielorakie funkcje, pośród których - za J. Sławińskim, współczesnym teoretykiem literatury - wyróżniamy: poznawczo-oceniającą, postulatywną, operacyjną i metakrytyczną. Spośród nich ta pierwsza jest, oczywiście, podstawowa, niemniej każda wypowiedź krytyczna realizuje wszystkie cztery. Pozostają one gdyż w ścisłym, wzajemnym uwikłaniu, aczkolwiek w każdym poszczególnym wypadku akcenty mogą rozkładać się rozmaicie. Gdy krytyk opisuje utwór (mówi o jego tematyce, kompozycji, zasadniczych motywach, streszcza fabułę, charakteryzuje styl i tak dalej), gdy odnosi go do tradycji bądź obecnych trendów literackich, konfrontuje z kierunkiem filozoficznym, rozważa w perspektywie polityczno-socjalnej, umieszcza na tle biografii bądź dorobku pisarza i tym podobne (czyli - interpretuje), kiedy opierając się na takiego rozpoznania formułuje oceny, wówczas, rzecz jasna, realizuje funkcję poznawczo-oceniającą. Już sam wybór zagadnień, którym krytyk poświęca uwagę, wskazuje przy tym na jego preferencje, świadczy o oczekiwaniach wobec literatury i pojmowaniu jej zadań. W ten sposób przejawia się zaś postulatywna funkcja krytyki literackiej. Może ona być wykonywana bezpośrednio. Mamy z nią gdyż do czynienia nie tylko wtedy, gdy krytyk otwarcie propaguje bliskie sobie zjawiska czy wartości literackie, gdy apeluje o zmianę nastawienia pisarzy, instytucji kulturalnych, czytelników, gdy wprost konfrontuje dane dzieło ze własnymi oczekiwaniami. Funkcja postulatywna warunkuje już sam sposób opisu i argumentacji, dyktuje kryteria oceny i skalę wartości, jest źródłem prób przewartościowania literackich hierarchii. Krytyka literacka pośredniczy pomiędzy poetami a czytelnikami. Stara się wpływać na każdą instancję uczestniczącą w procesie komunikacji literackiej. Czyni to zarówno wtedy, gdy kwestionuje albo - odwrotnie - upomina się o rangę danego utworu (dorobku pisarza, zjawiska, nurtu), jak i wówczas, kiedy tworzy pewien wzorzec obcowania z dziełem literackim (bądź podważa inny). Ów interwencyjny aspekt działalności krytycznej wiąże się z funkcją operacyjną, która w oczywisty sposób dopełnia funkcję postulatywną. Dając słowo swoim oczekiwaniom wobec literatury, krytyk równocześnie dąży do ich spełnienia, usiłuje narzucić pożądany kierunek przemian. Każda wypowiedź krytyczna jest, co najmniej potencjalnie, czymś w rodzaju samospełniającej się prognozy. Już gdyż wtedy, gdy krytyk projektuje pewną sytuację w poezji (mówi o czynnikach warunkujących jej przemiany, stawia tezę o rozwoju bądź wyjałowieniu jakiejś tendencji i tym podobne), stwarza fakty sprzyjające zaistnieniu takiego stanu rzeczy. Przedstawiając swoje stanowisko, krytyk równocześnie - czy to wprost, czy pośrednio - podejmuje dialog z diagnozami innych autorów. Tu natomiast dochodzi do głosu funkcja metakrytyczna. Wyraża się ona także przez autorefleksyjność, jest to tematyzowanie własnych założeń, rozważania nad rolą samej krytyki w procesie literackim i życiu społecznym, jej filozoficznego i metodologicznego zaplecza, autopolemikę i tym podobne Krytyka literacka sięga po rozmaite formy wypowiedzi: esej, rozprawę, studium, portret krytyczny, felieton, wywiad, sprawozdanie. Gatunkiem w najwyższym stopniu dla niej typowym jest jednak opinia - omówienie nowości wydawniczej (rzadziej kilku książek), informujące o jej charakterze, lecz także poddające sugestie interpretacyjne. Zasadniczo opinia jest gatunkiem prasowym, zaś jej odmiany w sporym stopniu wynikają ze specyfiki i profilu poszczególnych czasopism. W prasie codziennej recenzje skupiają się na powinnościach informacyjnych, a funkcja postulatywna zwykle realizuje się tu w formie reklamy. Recenzje publikowane w periodykach literackich z reguły bywają obszerniejsze, oferują wnikliwsze omówienie dzieła, kładą większy akcent na problematykę stricte artystyczną, nie stronią od fachowej nomenklatury. Komentowane dzieło może skłonić recenzenta do uwag o ponadindywidualnym zjawisku, sytuacji w poezji, ewolucji danego pisarza. W tych wypadkach opinia zbliża się do formuły szkicu krytycznoliterackiego. Otwartość tego gatunku pozwala wykroczyć poza doraźne sprawy, toteż recenzje niejednokrotnie zachowują wartość pomimo upływu czasu. Regularnie zatem się zdarza, Iż książki krytycznoliterackie powstają jako zbiory opinii, które autor przedtem publikował w prasie. Funkcja postulatywna wyraźnie wysuwa się na plan pierwszy w manifestach. Diagnozy sytuacji literackiej, krytyczne bilanse dokonań poprzedników z reguły towarzyszą i uzasadniają programowe wypowiedzi artystów. Współtwórcami programów literackich regularnie bywają zresztą krytycy związani z ekipą, środowiskiem czy pokoleniem literackim. Autorami manifestów młodopolskich byli zarówno artysty (Confiteor S. Przybyszewskiego), jak i krytycy (Młoda Polska A. Górskiego, My, młodzi Brzozowskiego). Bywało i tak, Iż krytyk w roli programotwórcy niejako zastępował pisarzy. To między innymi sytuacja znanego artykułu J. Kwiatkowskiego Wizja przeciw równaniu (1958), gdzie autor sugerował, Iż intelektualna liryka T. Różewicza czy Z. Herberta niebawem ustąpi miejsca najmłodszej literaturze, odwołującej się do wyobraźni i fantazji. Funkcja operacyjna natomiast szczególnie wyraźnie przejawia się w tekstach nacechowanych polemicznie, w tym - pamfletach krytycznoliterackich. Operujące retoryczną przesadą i karykaturalnym wizerunkiem oponentów, teksty takie regularnie pojawiają się w toku gorących debat i sporów. Za arcydzieła polemiki literackiej uchodzą między innymi wypowiedzi Brzozowskiego, składające się na tak zwany kampanię antysienkiewiczowską z roku 1903, i liczne teksty Irzykowskiego. Polemiczny charakter dominuje także w wielu słynnych współczesnych książkach krytycznych, na przykład w Zmianie warty (1961) Błońskiego, obnażającej literacką miałkość tak zwany pokolenia "Współczesności". Krytyka, szczególnie w XX wieku, pozostaje w bliskich związkach z edukacją o poezji. Obie dziedziny łączy wszak wspólny element. Oddziałują na nie te same mody intelektualne, trendy artystyczne, filozoficzne inspiracje. Edukacja o poezji oferuje krytyce zaplecze metodologiczne, natomiast krytyka dla akademickiego literaturoznawstwa bywa swoistym poligonem, miejscem dla pierwszych intuicji i hipotez, podejmowanych i rozwijanych potem poprzez badaczy. Sporo formuł interpretacyjnych, pojęć i kategorii opisowych, które na stałe weszły do polonistycznej nomenklatury, zaproponowali właśnie krytycy. Symbiozie tych dziedzin sprzyjają także liczne współcześnie wypadki łączenia obu profesji. Generalna różnica pomiędzy krytyką a edukacją o poezji nie bazuje w ogóle - jak w pierwszej chwili można aby sądzić - na tym, Iż domeną tej pierwszej są nowości, gdy ta druga zasadniczo zwraca się ku historii. Z dekady na dekadę akademicka polonistyka coraz śmielej wkracza na region literackiej współczesności. Krytycy z kolei nigdy nie odwracali się plecami do przeszłości. Wszak rewidowanie i odnawianie tradycji należy do ich głownych zadań. Bywali zresztą pośród nich i tacy, którzy zupełnie nie interesowali się nowościami (odpowiednikiem Boy-Żeleński). Nie jest także ścisły szeroko rozpowszechniony pogląd, Iż krytyk - w odróżnieniu do historyka - ma prawo do pełnego subiektywizmu, szczególnie w ocenie faktów literackich. W istocie obaj, historyk i krytyk, podobnie hierarchizują zjawiska. Krytyk nie może przy tym poprzestać na odwołaniu do kategorii gustu. Powinien gdyż zawsze uzasadniać własną skalę wartości. Nie wydaje się wreszcie, by krytyka literacka była dyscypliną bardziej twórczą. W obu gdyż dziedzinach aspekt autorski przejawia się w zbliżony sposób, podobnie zresztą jak w każdej innej działalności intelektualnej. W nauce o poezji wiąże się on z gotowością do metodologicznych przekształceń, odnawianiem nomenklatury, konstruowaniem takich obiektów badawczych jak prądy, tendencje, formacje, okresy. Nie rozminiemy się z kolei z prawdą, twierdząc, Iż wypowiedź krytycznoliteracka bardziej eksponuje autorskie "ja" (co w ogóle może oznaczać subiektywizmu). Istnieją także, oczywiście, różnice pomiędzy normami stylistycznymi i gatunkowymi, jakim podlega tekst krytyka i tekst akademickiego literaturoznawcy. Pamiętajmy jednak, Iż normy te się zmieniają, w poszczególnych okresach każda z nich może odgrywać rolę wiodącą. Bywa, Iż krytycy starają się pisać podobnie do literaturoznawców, bywa i tak - a z taką sytuacją mamy aktualnie do czynienia - Iż historycy, a nawet teoretycy literatury wzorują się na krytykach czy eseistach. Zasadnicze odmienności wynikają tu stąd, że krytyk usiłuje wpłynąć na bieg rzeczy, współtworzy fakty literackie, historyk z kolei winien je rejestrować, porządkować i hierarchizować. Innymi słowami, krytyk współuczestniczy w procesie literackim, w trakcie gdy badacz mechanizm ów opisuje. Właśnie dlatego tryumfy i pomyłki krytyków - na równi z dziejami zjawisk artystycznych - bywają przedmiotem dociekań historyka. Dostarczają mu one niezastąpionego materiału do badań nad świadomością literacką przeszłości. KU