Definicja LITERATURA A SPOŁECZEŃSTWO ROBERTA ESCARPITA

Co znaczy LITERATURA A SPOŁECZEŃSTWO ROBERTA ESCARPITA: Robert Escarpit (ur. 1918), francuski historyk i socjolog literatury. Opublikował szereg prac z zakresu historii literatury angielskiej, potem zaś jego zainteresowania zwróciły się ku zagadnieniom socjologicznie ujmowanej komunikacji literackiej. Efektem tych zainteresowań badawczych były następne książki Escarpita, między innymi La révolution du livre (polski przekład J. Pańskiego Rewolucja książki. Warszawa 1969). Dla badań komunikacji literackiej Escarpit zorganizował w latach sześćdziesiątych w Bordeaux uniwersytecki Ośrodek Socjologii Faktów Literackich, przekształcony w dalszym ciągu w Instytut Literatury i Masowych Technik Artystycznych. Poezja a społeczeństwo to tytułowa rozprawa programowego zbioru prac tego Instytutu (Le Littéraire et le socjal. Éléments pour une sociologie de la littérature. Paris 1970), a zarazem kanoniczny już dziś tekst z zakresu badań komunikacji literackiej i socjologii literatury. Punktem wyjścia rozprawy francuskiego badacza jest zreferowanie wybranych koncepcji literaturoznawczych dotyczących istoty literatury, wskazanie na ich selektywność, a w dalszym ciągu swoja próba ustalenia granic i specyfiki literatury. Po pierwsze zatem odrębność literatury od innych sztuk wynika z faktu, że "inne sztuki wytwarzają rzeczy, postrzegane wprost poprzez zmysły i interpretowane poprzez świadomość, w trakcie gdy poezja wytwarza pismo, jest to układy liter, fonemów, słów, zdań, każdy zaś z tych przedmiotów jest zarazem rzeczą i znaczeniem [signification]" (s. 152). Drugą właściwością literatury jest ponadjęzykowe nadznaczenie, będące efektem konfrontacji nacisków sytuacji historycznej i wolności pisarza jako wytwórcy znaczeń, zderzenia społecznego metody pojmowania literatury z twórczą innowacją. Po trzecie - "poezja złożona jest z utworów, które organizują wyobraźnię zgodnie ze strukturami homologicznymi w relacji do struktur socjalnych danej sytuacji historycznej" (s. 158). Następna część tekstu, prowadząca do ustalenia czwartej, najistotniejszej dla autora cechy literatury, opisuje literaturę jako formę komunikacji socjalnej. Fundamentalnym środkiem umożliwiającym tę komunikację jest podręcznik - maszyna do rozpowszechniania słowa - funkcjonująca w różny sposób w trzech historycznie ustalonych typach kultury: kulturze inicjacyjnej (klerkowskiej), kulturze elitarnej (demokratycznej) i kulturze masowej. Analizując specyfikę komunikacji literackiej, pisze Escarpit o paralelnych mitologiach (a więc wyobrażeniach) - mitologii czytelnika tworzonej poprzez pisarza i mitologii pisarza tworzonej poprzez czytelnika. I to właśnie wskazanie na aktywność czytelnika prowadzi do sformułowania czwartego kryterium specyfiki literatury, które zarazem stało się nowym wskaźnikiem literackości (w okolicy tradycyjnie wyróżnianych: obrazowania, fikcji i uporządkowania naddanego). Co jest zatem istotą dzieła literackiego w ujęciu komunikacyjnym?"Dzieło literackie to dzieło, które jest "podatne na zdradę", jest to posiada taką dysponowalność, że można wywołać, aby nie przestając być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej coś innego, niż mówiło to w sposób jawny [...] w wypadku historycznej, gdzie powstało" (s. 235). Dzieło literackie zdradza zatem twórczo swego autora (a więc sensy właściwe z autorską intencją) i pierwszych czytelników (recepcja w kontekście macierzystym) z odbiorcami usytuowanymi w innych przestrzeniach historycznych, socjalnych, kulturowych. "Twórcza zdrada", pojmowana jako umiejętność generowania poprzez dzieło wciąż nowych znaczeń, jest traktowana we współczesnym literaturoznawstwie jako podstawowa właściwość specyficzna literatury. Następna część rozprawy Escarpita wprowadza dwa metody widzenia literatury - jako procesu i jako aparatu. Na literaturę pojmowaną jako mechanizm złożona jest projekt, medium i operacja, a wszystkie te trzy przedmioty związane są przez język. Projekt to autorska koncepcja zrealizowana w języku w kontekście tradycji i rzeczywistości pozaliterackiej. Medium to w pierwszej kolejności podręcznik (a w każdym razie jakiś dokument pisany), kodująca linearnie wielowymiarowe dzieło. Jej forma (papirusowy volumen, pergaminowy codex, podręcznik drukowana) koresponduje z historycznie ustalonymi sytuacjami społecznymi z wyjątkiem zawartości tekstowej. Operacja natomiast to akt czytania dokonywany poprzez czytelnika, odbywający się na dwu płaszczyznach myślenia pojęciowego i wyobraźni przedmiotowej i na płaszczyźnie marzenia, obsesji i frustracji. Operacja-lektura jest dla Escarpita zawsze pewną adaptacją dzieła literackiego. Poezja rozumiana jako aparat (produkcja, rynek i konsumpcja) to domena działań zbiorowych, których podmiotem są instytucje i ekipy. Produkcja (wydawca - krytyk literacki - cenzor) to przekształcenie projektów autorskich w książki i dostarczenie ich na rynek literacki (instytucjonalna sieć dystrybucji: księgarnie, punkty sprzedaży, biblioteki i inne instytucje pośredniczące). Konsumpcja produktów literackich to instytucjonalny i ekonomiczny wymiar lektury dzieła literackiego (trzeba kupić albo pożyczyć książkę, by ją przeczytać i zinterpretować). Konsumpcja nie zawsze musi oznaczać lekturę - można traktować książkę jako obiekt dekoracyjny, lokatę kapitału czy także symbol pozycji socjalnej. W zakończeniu rozprawy Escarpit zastanawia się nad perspektywą badań socjologicznoliterackich. Wskazując na niemożliwość zbudowania jednej socjologii literatury, postuluje trzy dziedziny badań - socjologię książki (jako medium i jeden z przedmiotów aparatu), psychosocjologię lektury i socjologię twórczości literackiej. Omawiana wyżej rozprawa i inne prace Escarpita miały ważny wpływ na postęp orientacji komunikacyjnej w polskim literaturoznawstwie (chodzi tu w szczególności o twórczo rozwijające pomysły Escarpita książki J. Lalewicza Komunikacja językowa i poezja. Wrocław 1975 i Socjologia komunikacji literackiej. Wrocław 1985). Por. poezja a społeczeństwo, marksizm w badaniach literackich. TS BIBLIOGRAFIA: R. Escarpit: Poezja a społeczeństwo. Przeł. J. Lalewicz. [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia. Przyg. H. Markiewicz. T. III. Wyd. 2. Kraków 1976, (z tego wydania pochodzą cytaty) albo: W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych. Wstęp, wybór i przyg. A. Mencwel. T. I. Warszawa 1977