Definicja PODMIOT LIRYCZNY

Co znaczy PODMIOT LIRYCZNY: Fikcyjna osoba mówiąca (nie można jej utożsamiać z realną osobą autora), a więc tak zwany podmiot literacki - w liryce nazywany podmiotem lirycznym (odmiennie "ja" liryczne), w epice narratorem, w dramacie nie występuje; jest zindywidualizowaną konstrukcją wewnątrztekstową. Powołuje go do istnienia autor, który przyjmując rolę artysty tego właśnie utworu, występuje w charakterze podmiotu czynności twórczych (tę "osobę" zauważa się na poziomie konstrukcji tekstu, wyboru tematu, relacji do tradycji literackiej). Podmiot twórczy z podmiotem lirycznym pozostają w różnych stosunkach, na przykład "ja" liryczne może być porte-parole autora, zdarza się i tak, Iż nie ma ono ?Xadnych odniesień do biografii twórcy. Z wyjątkiem tego, jak układają się ich wzajemne relacje, podmiot literacki wydaje się bliższy autorowi w liryce, dalszy - w tekstach narracyjnych (w szczególności tam, gdzie narrator "znika" za światem przedstawionym). Różnym kategoriom nadawcy odpowiadają różne sytuacje komunikacyjne. Autor adresuje wypowiedź do publiczności literackiej, podmiot liryczny jest nadawcą monologu lirycznego (to podstawowa forma podawcza literaturze), adresowanego do odbiorcy (określonego albo nie określonego poprzez sytuację liryczną). Sytuacją liryczną tytułujemy okoliczności towarzyszące wypowiedzi i pozycję, jaką zajmuje podmiot względem założonego adresata (kobiety, Boga, czytelnika). Prócz sytuacji wyznania - uważanej za typową dla utworów lirycznych (gdzie świat przedstawiony podlega subiektywizacji) - odznacza się inne, na przykład sytuację rozmowy, sytuację apelu. To zróżnicowanie stanowi kryterium podziału liryki na odmiany. W praktyce artystycznej przypadek liryczna przyjmuje różne stopnie jawności. Może przedstawiać się wyraźnie, na przykład w XV sonecie miłosnym A. Mickiewicza pt. Dobranoc podmiot kochanek przed snem żegna się z ukochaną: - Dobranoc! już uciekłaś, i drzwi chcesz zatrzasnąć. Dobranoc ci poprzez klamkę, - niestety! zamknięta! Powtarzając: dobranoc! nie dałbym ci zasnąć. W wierszu M. Białoszewskiego pt. Mironczarnia podmiot pisarz wyznaje "męczarnie" tworzenia (istnienia): męczy się człowiek Miron męczy znów jest zeń słów niepotraf niepewny cozrobień yeń. W sytuacjach, kiedy waha się pozycja podmiotu, gdy "mnożą się" adresaci a okoliczności wypowiedzi są niejasne, wyrazistość sytuacji lirycznej ulega zatarciu, na przykład w Widokówce z tego świata S. Barańczaka przypadek rozmowy raczej szyfruje niż ujawnia adresata: Szkoda, Iż Cię tu nie ma. Zamieszkałem w punkcie, z którego mam za darmo rozległe widoki: [...] Lecz dosyć już o mnie. Powiedz, co u Ciebie słychać, co można wiedzieć, gdy się jest Tobą. Adresatem "kartki pocztowej", wysyłanej z "tego świata" jest ktoś z "tamtego świata". "Ja" liryczne (mieszkaniec Ziemi, człowiek usytuowany w konkretnej przestrzeni geograficznej, w okresie i w kulturze) kieruje wypowiedź do "Ty" (do: Boga, Bliskich, Sobowtóra, Potomnego...), a więc do Każdego Innego (kto znajduje się poza światem "ja"). Regularnie okoliczności towarzyszące wypowiedzi są niedookreślone (i nieistotne), a przypadek liryczna bywa tylko jej implikacją: Gdy rozpoczyna brakować powietrza i wody do głosu dochodzą ogień i wojna. R. Krynicki: Żywioły Podmiot liryczny, będący głównym elementem struktury tekstu lirycznego, poświadcza własną obecność mniej albo bardziej jawnie. Stopień wyrazistości "ja" zależy od wielu czynników. Będąc podmiotem wypowiedzi literackiej, "ja" liryczne nie istnieje poza nią, jest poprzez nią wyznaczane, nią motywowane. Odmiennie niż ma to miejsce w tekście narracyjnym (narrator przytacza głosy bohaterów) i dramatycznym (słyszymy tylko bohaterów), wypowiedź liryczną cechuje ześrodkowanie na podmiocie literackim. Bezpośrednio albo pośrednio wypowiada on własne uczucia, myśli, doznania, poglądy. Nie należy go mylić z bohaterem lirycznym, który sytuuje się wewnątrz świata przedstawionego, wyłaniającego się z wypowiedzi podmiotu lirycznego. Do jakiego stopnia subiektywna perspektywa podmiotu (z wyjątkiem tego, co jest obiektem jego wypowiedzi) niweluje różnicę pomiędzy "ja" i światem przedstawionym, w zależości od jego jawności i sytuacji lirycznej. Z jednej strony - podmiot liryczny istnieje w utworze jako jednokrotna, unikalna konstrukcja osobowa, z drugiej - wykazuje zależność od programu epoki albo prądu i zbieżność z rolami (na przykład kapłan, filozof, moralista, agitator, błazen, dama) i typami (na przykład wizjoner, szaleniec, trzeźwy racjonalista, zmysłowy kochanek). Konstrukcja podmiotu lirycznego jest wypadkową indywidualnych dyspozycji autora i ujęć wywodzących się z tradycji (a więc norm określających przyjęty sposób kształtowania się wypowiedzi). ¦redniowieczna pieśń religijna podejmuje wzór liryki chóralnej (w refrenie Bogurodzicy słychać podmiot zbiorowy: "zyszczy nam, spuści nam"). W utworach J. Kochanowskiego "ja" liryczne, zaopatrzone w doświadczenia i poglądy autora, ma komplet cech typowych dla liryki retorycznej. Romantyczna koncepcja ekspresji przeżyć sprzyja zbliżeniu, a nawet utożsamianiu "ja" lirycznego z autorem. Romantycy odrzucali czyny kreacyjne na rzecz spontanicznej "mowy uczuć", której przypisywali wartość prawdy psychologicznej. Do formuły "życiopisania" - z obowiązującą konwencją szczerości - w różny sposób nawiązują poeci późniejszych epok, na przykład skamandryci, E. Stachura, H. Poświatowska. Estetyzm parnasistów, program symbolizmu, awangardowy kreacjonizm ustanawiają nowe, bardziej odległe stosunki pomiędzy fikcyjnym (tworzonym wg ustalonych zasad) podmiotem literackim a rzeczywistym podmiotem autorskim. Por. liryka - dzieje rodzaju, liryka - odmiany, liryka - rodzaje, liryka - właściwości kompozycyjne. AW