Definicja RODZAJ LITERACKI

Co znaczy RODZAJ LITERACKI: Zespół reguł określających ogólną i fundamentalną organizację dzieła literackiego, porównywalny z innymi zespołami takich reguł i równocześnie im przeciwstawny. Rodzaj literacki to również klasa dzieł literackich, które realizują te same zasady organizacji dzieła. Teoria literatury akcentująca fakt, Iż rodzaj jest dany i Iż istnieje obiektywnie, definiuje również rodzaj literacki jako formę organizacji tekstu dzieła literackiego, która jest wyznaczana poprzez jedną z typowych funkcji wypowiedzi językowych, wpływających również na budowę dzieła (S. Skwarczyńska). Współczesna genologia wyodrębnia trzy typy: lirykę, epikę i dramat. Jako fundamentalny wyróżnik rodzajowy i kryterium podziału na typy i klasyfikacji dzieł w ramach poszczególnych rodzajów wskazuje się przeważnie sposób konstrukcji podmiotu literackiego i jego relacja do świata przedstawionego (to jest dalekie echo "metody naśladowania" jako antycznego kryterium podziału literaturze). Wpływa to na kompozycję i styl wypowiedzi literackiej, tworząc z nich kryteria dodatkowe. I tak liryka to dzieła, gdzie świat przedstawiony jest pretekstem do wyrażania przeżyć, uczuć i refleksji podmiotu mówiącego. Traci on więc własną autonomię, a fakt, Iż przeżycia, uczucia i refleksje są faktyczną rzeczywistością utworu sprawia, że podmiot mówiący staje się centralnym elementem dzieła. Wypowiedź ma charakter monologu w formie wyznania. Liryka zatem to sfera subiektywizmu, podmiotu lirycznego, afabularności i monologu lirycznego. Epika to utwory, gdzie dochodzi do relacjonowania stanów rzeczy i zdarzeń i przedstawiania postaci na zasadzie obiektywizacji przedstawianego świata poprzez narratora, a wypowiedź ma charakter opowiadania i opisu. Epika zatem to obiektywizacja, narrator, fabuła i narracja. Dramat wreszcie to utwory, gdzie podmiot literacki ogranicza własną obecność do niezbędnych funkcji komunikacyjnych, zobiektywizowanym światem przedstawionym jest unaoczniony bezpośrednio tok zdarzeń, będących funkcją działań i zachowań postaci. Dramat to akcja i dialog postaci. Niekiedy uzupełnia się wskazane kryteria o dodatkowe, niezbyt jasne kryterium, jakim jest czas, wskazując, Iż liryka to czas teraźniejszy, a epika - czas przeszły. Każdy z utworów aktualizuje jakiś rodzaj literacki, choć wyróżniki tworzą raczej ujęcia modelowe i są one różnorodnie wykonywane w sferze konkretnego dzieła literackiego. W poezji współczesnej, od romantyzmu począwszy, bardzo regularnie mamy również do czynienia z synkretyzmem rodzajowym, polegającym na tym, Iż w utworze pojawiają się przedmioty kilku rodzajów literackich. W systematyce materiału literackiego rodzaj jest najwyższą metodą stojąca powyżej gatunkiem literackim, odmianą gatunkową i konkretem literackim (tekstem literackim). Uważane jest powszechnie, Iż - w przeciwieństwie od gatunku literackiego, który jest metodą konwencjonalną i historyczną i zmienną w swych dziejach - rodzaj literacki jest metodą naturalną, ponadhistoryczną i uniwersalną. Trzeba również wskazać, Iż niektóra narodowa genologia wyraźnie wyodrębnia kategorie rodzaju (genus) i gatunku (species). Powszechna praktyka teoretyczna przyporządkowuje poszczególnym rodzajom określone gatunki literackie, na przykład powieść, opowiadanie, nowela są klasyfikowane w obrębie epiki. Jest jednak i tak, Iż nie wszystkie gatunki stanowią sumę cech różnych rodzajów, stając się polem wzajemnego przenikania się rodzajów (gatunki mieszane, na przykład ballada), a nie wszystkie inne gatunki pozostają na pograniczu danego rodzaju literackiego i form pozaliterackich (gatunki pograniczne, na przykład reportaż). Niektórzy naukowcy (J. Sławiński) wprowadzają również definicja odmiany rodzajowej, które znaczy grupę gatunków literackich pozostających w obrębie danego rodzaju, możliwą do wyodrębnienia z racji na wspólną dla tych gatunków, ustaloną cechę (na przykład liryka bezpośrednia). Współczesny triadyczny podział na lirykę, epikę i dramat ma w zasadzie rodowód romantyczny. Jednak problemy klasyfikacji i podziału literatury zaprzątały już uwagę myślicieli starożytnych. Arystoteles ( Poetyka Arystotelesa) dzielił poezję z racji na metody naśladowania, wyodrębniając epikę i dramat, Platon zbudował triadę trybu epickiego, dramatycznego i mieszanego z racji na tryb wypowiedzi językowej. Kategoriami narracji (genus enarrativum), dramatu (genus drammaticum) i postaci mieszanej (genus mixtum) posługuje się Diomedes (koniec IV wieku dzieło Ars grammatica), rozprawiając już o rodzajach. Nie ma tu jeszcze miejsca dla liryki. Pomysły wpisania jej do katalogu rodzajów, sięgające czasów renesansu, sankcjonuje ostatecznie romantyzm. J.W. Goethe mówi: "Istnieją tylko trzy prawdziwe naturalne formy literaturze: forma, która w jasny sposób opowiada, forma, która wyraża entuzjastyczne podniecenie, i forma, która przedstawia osobiste działanie: epopeja, liryka i dramat" (Naturalne formy literaturze). Z biegiem czasu podział ten został odniesiony do literatury, a jako zasady klasyfikacyjne wskazywano między innymi: gramatyczną formę wypowiedzi (liryka to 1 os. czasu teraźniejszego, epika to 3 os. czasu przyszłego, dramat to 2 os. czasu teraźniejszego), funkcje wypowiedzi językowej (liryka - funkcja ekspresywna, epika - funkcja przedstawiająca, dramat - funkcja impresywna; warto dodać, Iż S. Skwarczyńska, stosując kryterium funkcji językowej, wyodrębnia rodzaj dydaktyczno-moralizatorski, epicki, liryczny, rozrywkowo-autoteliczny), czasową instancję przedstawienia (liryka wypowiada czas teraźniejszy, epika odnosi się do przyszłości, dramat zwraca się ku przeszłości) i funkcję podmiotu mówiącego (w Polsce koncepcja J. Kleinera wskazująca lirykę jako poezję subiektywnego ujęcia tematu, epikę jako poezję zobiektywizowanego tematu i dramat jako poezję subiektywnego słowa zobiektywizowanych podmiotów mówiących). Por. dramat - dzieje rodzaju, epika - dzieje rodzaju, liryka - dzieje rodzaju, Poetyka Arystotelesa. RC BIBLIOGRAFIA: G. Genette: Gatunki, "rodzaje", tryby. [w:] Studia z teorii literatury. S. II. Red. K. Bartoszyński, M. Głowiński, H. Markiewicz. Wrocław 1988; H. Markiewicz: Typy i gatunki literackie. [w:] Kluczowe problemy wiedzy o poezji. Kraków 1976; T. Michałowska: Typy czy rodzajp?roblemy taksonomii literackiej. [w:] Problemy teorii literatury. S. IV. Red. H. Markiewicz. Wrocław 1998