Definicja RYM

Co znaczy RYM: Pojawia się przeważnie w wierszu (lecz może także wystąpić w prozie) w formie powtórzenia identycznych albo zbliżonych układów brzmieniowych, które umieszczone są w określonej pozycji w wierszu (albo w zdaniu, jeżeli rym występuje w prozie). Rym pojawił się w literaturze polskiej w średniowieczu przy udziale tłumaczonej na j. polski literaturze łacińskiej, czyli istniał w niej od samych początków rozwoju wiersza polskiego. W tradycji literackiej był jednym z fundamentalnych wskaźników poetyckości dzieła literackiego do tego stopnia, Iż nazwę "rymy" utożsamiano regularnie z wierszem (pomimo zdecydowanej w czasach współczesnych dominacji bezrymowego wiersza wolnego w świadomości potocznej wiersz kojarzy się jeszcze z wypowiedzią bez względu opartą na rymach). Postać rymów, jaka ukształtowała się w momencie renesansu w literaturze J. Kochanowskiego, zadomowiła się w polskiej tradycji literackiej na stałe. Rym zasadniczo pełni trzy główne funkcje: 1. wierszotwórczą: jest elementem delimitacyjnym tekstu poetyckiego - znaczy zakończenia wersów albo członu przedśredniówkowego (jeżeli rym pojawia się w średniówce); jest elementem współtworzącym rytm wiersza, w szczególności w różnych odmianach wiersza regularnego, gdzie łączy ze sobą jednostki ekwiwalentne pod względem rytmu; jest również elementem kompozycyjnym, polegającym na łączeniu i wyodrębnianiu w utworze dzięki układów rymowych ustalonych, przynajmniej dwuwersowych całostek (w wierszu stroficznym są nimi strofy); 2. instrumentacyjną: jest oparta na brzmieniowym ukształtowaniu tekstu przez powtarzalność i współbrzmienie par rymowych; bogactwo brzmieniowe tekstu zależy od liczby nagromadzonych w rymach współbrzmień głoskowych; 3. semantyczną: odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu treści utworu przez wyraźne wyodrębnianie i podkreślanie wyrazów i ich wartości semantycznych, czasami głownych dla zrozumienia treści utworu. Zakres semantyczny danego tekstu może być również poszerzony, jeżeli rym staje się aluzją literacką, na przykład ten z wiersza J. Iwaszkiewicza Do siostry (podkreślony wytłuszczeniem), który stanowi aluzję do Ballady o paniach minionego czasu F. Villona: Umarłaś w mrozy. Jakie były śniegi! Już nie mam kogo spytać czy pamiętasz- Musi wystarczyć przechadzka na cmentarz. Samotna pamięć wątłe snuje ściegi, [...] J. Iwaszkiewicz: Do siostry Podobnież, gdzie ta monarchini, Co, śmiertelnemi szyiąc ściegi Worek, gachowi grób zeń czyni-.. Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi! F. Villon: Ballada o paniach minionego czasu Podstawowego podziału rymów dokonuje się zazwyczaj z racji na cztery kryteria: 1. z racji na rodzaj pojawiającego się w rymie akcentu wyróżniamy: rymy ?Xeńskie - ich fundamentem jest akcent paroksytoniczny, półtorazgłoskowy, to są rymy przeważnie pojawiające się w wierszu polskim (w podanym niżej przykładzie miejsca akcentowane podkreślone są wytłuszczeniami): Byś wszystko złoto posiadł, które - powiadają - Gdzieś daleko gryfowie i mrówki kopają, Byś pałace rozwodził nie tylko na ziemi, Ale i morza kamieńmi zabudował swemi, J. Kochanowski: Pieśń I z Ksiąg Pierwszych i rymy męskie - ich fundamentem jest akcent oksytoniczny, jednozgłoskowy, występują one w wierszu polskim rzadziej niż rymy ?Xeńskie i są o sporo bardziej wyraziste, regularnie także przeplatane są rymami żeńskimi (w przykładach poniżej rymy męskie zaznaczono wytłuszczeniami, akcent pada na jednosylabowe, ostatnie wyraz wersu): "Wpadacie jak po ogień", wytyka wam od lat z właściwym sobie chłodem ten niewłaściwy świat S. Barańczak: Podróż zimowa Oto przykład samych rymów męskich: Módl się śród drzew Za zdeptany wrzos - Za przelaną krew, Za zburzony los! B. Leśmian: Mimochodem 2. z racji na zakres współdźwięczności, który odmiennie określany jest przestrzenią rymową, wyróżniamy rymy bogate, które zazwyczaj odznaczają się różnymi współbrzmieniami (mogą nimi być rymy ?Xeńskie, na przykład komi-nami - za nami; kombin-erek - sz-ereg i męskie, na przykład m-ord - t-ort - sp-ort - przykłady z Podróży zimowej S. Barańczaka) i rymy ubogie (to przeważnie rymy męskie, których współdźwięczność ograniczona jest do znajdującej się na końcu samogłoski, na przykład dni-a - j-a; zł-a - d-a - przykłady z S. Barańczaka j.w.). Rymy są tym bogatsze, im szerszy jest zakres współdźwięczności - rymy bogate są zazwyczaj rymami głębokimi (mogą nimi być rymy ?Xeńskie, na przykład brz-eszczot - pi-eszczot; p-rz-erość - sz-cz-erość; ch-rz-ąszcze - g-ąszcze - A. Lange, Rym; l-ust-r-ami - ustami - J. Iwaszkiewicz, Cake-walk; dumy - d-ż-umy - S. Barańczak, Nowe zarazy albo rymy męskie, na przykład pan - p-l-an - K. Wierzyński, Filozofia; bł-ysk - p-ysk - J. Iwaszkiewicz, Ubieralnia; 3. z racji na stopień dokładności, który zależy od podobieństw pomiędzy głoskami pojawiającymi się w rymach, wyróżniamy rymy precyzyjne (odmiennie zwane także rymami pełnymi albo ścisłymi), gdzie pojawiają się precyzyjnie takie same głoski (mogą w tym wypadku zdarzyć się nieznaczące odchylenia brzmieniowe), na przykład słowa - głowa; podwórza - okurza; strzeże - nietoperze - K. Wierzyński, Pieśń o starości życia; w drugim i w trzecim przykładzie wyrazy rymowane różnią się metodą zapisu, lecz funkcjonują jako rymy precyzyjne odpowiednio z dominującą w polskiej wersyfikacji zasadą rymów "dla ucha". Przeciwieństwem rymów precyzyjnych są rymy nieprecyzyjne (odmiennie rymy przybliżone). Ten typ rymów rozwinął się w literaturze polskiej w momencie dwudziestolecia międzywojennego. W literaturze awangardy krakowskiej i drugiej awangardy stał się jedną z obowiązujących reguł. Rymy nieprecyzyjne zadomowiły się również we współczesnym wierszu wolnym ( wiersz wolny). Fakt, Iż nazywa się je rymami nieprecyzyjnymi, nie pociąga za sobą konsekwencji braku współbrzmień, przeciwnie, mogą one także być rymami bogatymi, aczkolwiek o innym - swobodniejszym i regularnie nieregularnym - układzie głosek niż w rymach precyzyjnych. Oto kilka przykładów rymów nieprecyzyjnych z wierszy T. Peipera (wytłuszczeniami zaznaczono pojawiające się w parach rymowych powtórzenia głoskowe): łopatek - kaszkiet; klątwa - otwarta; pyły - upał; pokój - pukań: W takich przykładach widać wyraźnie, Iż rym nieprecyzyjny opiera się na odbiciach (echach) pomiędzy głoskami, które powtarzane są w rymowanych ze sobą słowach bez zachowania regularnej, dokładnej pozycji. Z racji na występujący przeważnie w literaturze awangardowej wiersz stychiczny ( wiersz polski) rymy nieprecyzyjne nie muszą być ułożone symetrycznie, jak to ma miejsce w razie wiersza stroficznego, gdzie rymy tworzą przeważnie ekwiwalentne pary. Przy całym bogactwie rymów nieprecyzyjnych przeważnie spotykanymi są dwie ich odmiany: asonanse (rymy polegające się na identyczności samogłoskowej, na przykład targań - porada; ciekawie - czekanie; drogą - rolą - przykłady z Oktostychów J. Iwaszkiewicza) i konsonanse (rymy rzadsze niż asonanse oparte na identyczności spółgłoskowej, na przykład dął - dół - przykład z K.I. Gałczyńskiego, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte; słowo - wirus - S. Barańczak, Nowe zarazy). 4. jeśli przestrzeń rymu wykracza poza granice jednego wyrazu, to mówimy wówczas o rymach składanych (na przykład iść mi - liśćmi - A. Słonimski, Rio de Janeiro; ajenci - się chęci - S. Barańczak, Chęci; pisanie - mocium panie - S. Barańczak, Problem nadawcy). Jeśli zaś, co zdarza się bardzo rzadko i wiąże się ściśle z funkcją stylistyczną, klauzula wersu przełamuje słowo, to mamy wówczas do czynienia z rymami łamanymi, na przykład "Nie mieszać", zamieszał herbatę łyżeczką, "polity- ki z etyką. To już zamierzchła przesada - apetyt elity estety- zujących Katonów na (kto im go przyznał-) monopol słuszności. A sami do chorób ustroju wliczali samotną (niestety)... S. Barańczak: Rozmowa 1990 Następne kryterium podziału rymów oparte jest na ich układzie w wierszu. I tak: 1. w zależności od zajmowanej w wierszu pozycji rymy mogą być wygłosowe (te pojawiają się w wierszu polskim przeważnie) - występują one w klauzulach wersowych ( wiersz polski) albo wewnętrzne, na przykład Niech me oczy robak toczy, niech w nie pluje czerń, Niech ma ręka w ogniu pęka, niech krzy się jak cierń, K. Ujejski: Extra flumina babylonis Pośród rymów wewnętrznych przeważnie spotykane są rymy średniówkowe, na przykład Czy to dobrze, czy źle: tak usypiać we mgle? Szeptać wieści pośnieżne, podzwonne, spóźnione? Czy to dobrze, czy źle: snuć się cieniem na tle... J. Tuwim: Zadymka Rzadko spotykanymi rymami zależnymi od zajmowanej w wierszu pozycji są także rymy wczesne (odmiennie rymy początkowe) - w podanym niżej przykładzie rym wczesny występuje także jako rym końcowy: Ręko, nadmierna Ręko, W pięść modlitewną się złóż! Męko, nadmierna Męko, Zmalej i skurcz się i znuż! B. Leśmian: Ręka 2. z racji na sposób powiązania i rozkład rymów w wierszu wyróżniamy rymy regularne i rymy nieregularne. Pierwsze z nich są przeważnie spotykanymi typami rymów w wierszu polskim. Pośród nich wyróżniamy trzy zasadnicze typy: - rymy parzyste (odmiennie zwane także rymami dystychicznymi albo rymami stycznymi) pojawiają się w przylegających do siebie wersach, na przykład Otworzono szeroko dębowe wierzeje. a (aczkolwiek każden się uśmiecha, ale nikt się nie śmieje.) a Ukraszone kaliną warkocze kołacza. b (Wszyscy ludzie są smutni, ale nikt nie rozpacza.) b Zgotowane na siejbę wór zboża i socha. c (Ach, wszyscy zawsze lubią, lecz nikt nie kocha.) c Czekam na moich nowych, a radosnych gości. d (ponieważ pełen świat szukania - a nie masz mądrości.) d J. Iwaszkiewicz: Proverbium - rymy przeplatane (odmiennie rymy krzyżowe albo rymy przekładane) - składają się z dwóch przedmiotów i wiążą co drugi wers tekstu, na przykład Nie ma nic oprócz tych liści, co na drzewach zmarły, a Nic nie ma oprócz tych wichrów, którymi przewiało, b Nic oprócz śladów świetności, co się już zatarły. a Nie stanie się nic więcej. Już wszystko się stało. b J. Lechoń: Toast - rymy okalające - składają się z dwóch przedmiotów łączących startowy i końcowy wers danego układu rymowego; przeważnie spotykany jest następujący ich układ (aczkolwiek może się zdarzyć, Iż odstęp między elementami okalającymi wydłużony jest do kilku wersów): Przekleństwo-... tylko dziki, kiedy się skaleczy, a złorzeczy swemu bogu, skrytemu w przestworze. b Ironia-... Ale największe z szyderstw czyż się może b równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy- a K. Przerwa-Tetmajer: Koniec wieku XIX Rymy nieregularne nie mają w wierszu stałego, regularnego układu. Odstępy pomiędzy parami rymowymi mogą być znaczące, jednak ogranicza je obowiązek czytelności współbrzmień. Ten typ rymowania pojawił się w wierszu polskim w romantyzmie i jest także charakterystyczną właściwością współczesnego wiersza wolnego. Jeszcze inny podział rymów wiąże się z ich funkcją semantyczną i zależny jest od rodzaju związków, jakie łączą rymowane wyrazy. W ten sposób da się wyróżnić rymy gramatyczne, gdzie współbrzmienie powiązane jest z identycznością końcówek gramatycznych. Rymy gramatyczne są uznawane za najprostsze (co nie znaczy, Iż muszą to być rymy oklepane - odmiennie zwane rymami banalnymi lub częstochowskimi, czyli rymami, które tworzone są z wyrazów regularnie i schematycznie łączonych w pary rymowe, które opierają się na stereotypowych pomysłach i skojarzeniach, ich przeciwieństwem są rymy rzadkie, odmiennie zwane rymami wyszukanymi), na przykład Jam ciebie, dziecko, u Pana wyprosił, I radość czułem, gdym tobą zachodził - Ażem cię trudy długimi donosił I z boleściami wielu dziś urodził. Mickiewicz: Głos ducha - i rymy niegramatyczne, które tworzone są z wyrazów o różnej formie gramatycznej albo wziętych z różnych kategorii gramatycznych, na przykład ¬le tym liściom, źle, Co zleciały z drzewa, Wicher je rozwiewa Na deszczu, we mgle. L. Rydel: Jesienią Por. liryka - właściwości kompozycyjne, wiersz polski. AD BIBLIOGRAFIA: M. Dłuska: Rym polski. [w:] Studia i rozprawy. T. 1. Kraków 1970; L. Pszczołowska: Rym. Wrocław 1972