Definicja TRAGIZM

Co znaczy TRAGIZM: jedna z fundamentalnych kategorii estetycznych i etycznych stanowiąca element myśli filozoficznej i temat dzieł wszystkich dziedzin sztuki. Powszechność i pojemność definicje tragizmu utrudnia sprecyzowanie jego znaczenia i podanie wyczerpującej definicji. Na gruncie filozofii temat istoty tragizmu podjął Lew Szestow, autor książki Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii. Punktem wyjścia dla rozważań Szestowa jest kategoria rozumu jako narzędzia poznania i zrozumienia rzeczywistości, poddana przezeń całkowitej negacji i zdecydowanie odrzucona jako fałszywa i myląca. Racjonalizm, zrodzony ze strachu przed przypadkowością i nieprzewidywalnością losu, daje człowiekowi złudne poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że powiodło mu się zapanować nad chaosem świata. W istocie racjonalizm jest wypaczeniem prawdziwego obrazu świata, poprzez własne uproszczenia i schematy prowadzi do straty tego, co jednostkowe i indywidualne. Zerwanie z tradycjami racjonalizmu uznał Szestow za podstawę narodzin nowej filozofii - filozofii tragedii. Jej bohaterem jest człowiek, który w odruchu rozpaczy i akcie buntu decyduje się odrzucić porządek rozumu i przyjąć świat wspólnie z jego przypadkowością i nieuporządkowaniem. Istota tragizmu jednostki tkwi w tym, że wstępując do świata wolnego od ograniczeń rozumu, wkracza równocześnie w świat pozbawiony zasad i norm postępowania. Człowiek tragiczny, wybierając wolność, wybiera tym samym drogę przemierzaną w samotności - drogę bez celu i nadziei, żyje w strachu, z którego zrodził się racjonalizm - strachu przed absurdem i nielogicznością świata. Człowiekiem tragicznym był dla Szestowa Nietzsche, który kształtował własną myśl filozoficzną "poza dobrem i złem", jest to odrzucając dotychczasowe kategorie etyczne i głosząc postulat przewartościowania wszystkich wartości, co oznaczało wystąpienie przeciwko pojęciom wprawdzie ugruntowanym tradycją, ale historycznie zmiennym i poprzez to nie wartościowym w sensie absolutnym. Problemem funkcjonowania tragizmu w obrębie literatury zajął się Juliusz Kleiner w (podstawowym dla tej problematyki) studium pt. Tragizm. Jego zdaniem tragizm wywodzi się "z życia teatru, ze świata twórczości dramatycznej, nie ze sfery ustosunkowania się do przeżywanej bezpośrednio rzeczywistości", jego genealogia ma zatem charakter teatralny i literacki, i dopiero z teatru - miejsca swoich narodzin - kategoria tragizmu została przeniesiona do innych dziedzin życia, stając się fundamentalnym określeniem ludzkich losów i zachowań. ""Tragiczny" - pisze Kleiner - oznacza: przynależny do tragedii. Tragiczny jest splot zdarzeń, jeśli nadaje się na temat tragedii". W poezji tragizm jest definicją określającym koncepcję bohatera - człowieka stojącego przed trudnym wyborem, rozpatrującego skomplikowane dylematy moralne, zmagającego się z przeciwnościami losu, buntującego się przeciwko postawie biernej akceptacji określonej sytuacji czy zjawiska, sprzeciwiającego się konwencjom życia społecznego i utartym normom postępowania. Ostatecznym rezultatem działań bohatera tragicznego jest zawsze klęska bądź jedynie połowiczne zwycięstwo, będące realizacją postawionych celów za zbyt wysoką cenę, na przykład kosztem czyjegoś życia. Istotą tragizmu jest zawsze konflikt wartości, niemożność podjęcia decyzji jednoznacznie pozytywnej, wolnej od niepożądanych następstw, splot okoliczności uniemożliwiający znalezienie prostego i dobrego wyjścia z sytuacji. Tragiczne splątanie losów bohatera to regularnie również sukces działania sił wyższych (Boga, losu, natury), którym stara się on bezskutecznie przeciwstawić. Stąd rozróżnienie sytuacji tragicznych na te, które wynikają z ludzkiego postępowania i te, które są dziełem przypadku, nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Kategoria tragizmu jest związana w pierwszej kolejności z tragedią, jednak ważne ślady jej obecności można obserwować w utworach realizujących rozmaite konwencje gatunkowe. Pierwszą próbę opisu zjawiska tragizmu i metody jego funkcjonowania w obrębie tragedii podjął Arystoteles w swojej Poetyce. W Arystotelesowskiej koncepcji tragedii jej elementem konstytutywnym jest hamartia - wina tragiczna (tłumaczona również jako "ogromne zbłądzenie"), błędne przekonanie bohatera o znajomości wszystkich okoliczności zachodzących wydarzeń. Omyłkowa ocena sytuacji prowadzi bohatera do popełnienia czynu tragicznego (pathos), co z powodu skutkuje zmianę biegu wydarzeń (perypetia) i prowadzi do rozpoznania, jest to ujawnienia aspektów kwestie dotąd bohaterowi nie znanych. Hamartia, która najpierw tragedii jest jedynie błędem, z momentem rozpoznania, czyli uświadomienia bohaterowi rzeczywistego wymiaru jego czynu, przeistacza się w winę. To jest równocześnie okres najsilniejszego oddziaływania utworu na odbiorcę, który zaznaje wówczas uczucia "litości i trwogi" kierującego do katharsis - "oczyszczenia", interpretowanego między innymi jako oswobodzenie się z mocnych doznań towarzyszących percepcji tragedii, powrotu do stanu wewnętrznej równowagi po przeżyciach dostarczanych poprzez utwór. Siła wpływu utworu tragicznego na odbiorcę wiąże się również z przyjętą poprzez Arystotelesa koncepcją bohatera jako człowieka, który "jest do nas podobny", bo tylko wtedy jest możliwe (odpowiednio z zasadą empatii) wzbudzenie w odbiorcy uczucia trwogi. Za sytuacje, "których należy poszukiwać dla tragedii", Arystoteles uważał zdarzenia tragiczne rozgrywające się między osobami spokrewnionymi ("na przykład brat zabija albo zamierza zabić brata, syn ojca, matka syna, czy tez syn matkę"). Instrukcja ta ustala w sposób pośredni zarówno naczelny temat tragedii, jak i fundamentalną sytuację tragiczną - sytuację Zgonu. Tragizm sytuacji i postaci zawsze pozostaje w stosunku ze śmiercią. To jest zarówno Zgon fizyczna, biologiczna, jak i Zgon opisywana poprzez Kleinera jako "takie zniszczenie i złamanie człowieka, które uznane być może za równoważnik Zgonu, czy nawet coś od Zgonu gorszego". ¦mierć jest tragiczna, gdyż jest sytuacją straty - ostatecznej i nieodwracalnej. Wymiar tragiczny uzyskują te działania bohaterów, które wynikają z postawy sprzeciwu wobec Zgonu, zachowania będące wyrazem poszukiwań wartości zdolnych oprzeć się wszechwładzy Zgonu. Klęska bohatera tragicznego jest kapitulacją wobec Zgonu, jest jednak również nobilitacją zadań, którym się poświęcił - jak pisze Kleiner "rozmiar ceny, jaką płaci życiem i cierpieniem bohater, wynosi na wyżyny cele, do których zmierzał". Siła emocjonalnego oddziaływania utworu tragicznego tkwi zdaniem badacza w uświadamianiu i unaocznianiu odbiorcy tematu Zgonu. W celu nasilenia tragizmu utworu, a tym samym maksymalnego poruszenia odbiorcy niezbędne jest "uniezwyklenie, spotęgowanie rodzaju Zgonu, osobistości ginącej i wiodącego ku zgonowi splotu zdarzeń". ¦mierć bohatera uzyskuje wymiar tragiczny wówczas, gdy bohater jest nośnikiem cech szlachetnych i wartościowych, a jego odejście ze świata jest nieuniknioną i, co najistotniejsze, zbyt inicjalną konsekwencją przedstawionych wydarzeń. "Tragizm to konieczność przedwczesnego zniszczenia ogromnej wartości" - definiuje Kleiner. Różnorodność przyczyn, które doprowadziły do klęski bohatera tragicznego, stała się fundamentem klasyfikacji odmian tragizmu, pośród których badacz wyodrębnił: "tragizm druzgocącego losu, tragizm winy, tragizm nadmiernej potęgi zła, tragizm konfliktu wartości niezdolnych do współistnienia, rewolucjonizm tragiczny, tragizm ofiary". W obrębie tragizmu druzgocącego losu umieścił Kleiner wszystkie te sytuacje, gdzie klęska bohatera jest efektem działania sił od niego niezależnych, narzuconych odgórnie, takich jak prawa moralne i socjalne, obciążenia dziedziczne czy nieodwracalne wyroki przeznaczenia. Przeciwieństwem tragizmu druzgocącego losu jest tragizm winy, gdzie powodem upadku bohatera nie jest działanie sił względem niego zewnętrznych, ale on sam - popełniając błąd albo występek, prowokuje samozagładę. Tragizm nadmiernej potęgi losu Kleiner interpretuje jako apogeum tragizmu druzgocącego losu, wykorzystywany ukazaniu "zapasów pomiędzy dobrem i złem" i uświadomieniu odbiorcy (w sposób poruszający i wstrząsający) wpływu sił zła na ludzkie życie. Pierwiastek zła nie jest jednak koniecznym warunkiem sytuacji tragicznej, znamię tragizmu noszą, zdaniem Kleinera, również te wypadki, gdzie dobro zostaje przeciwstawione dobru, ale zwycięstwo jednego aspektu pociąga za sobą przegraną drugiego. Na tej zasadzie opiera się tragizm konfliktu wartości niezdolnych do współistnienia, którego odpowiednikiem jest spór między Kreonem - przedstawicielem praw społeczności, nakazujących ukarać każdego, kto obróci się przeciwko niej, a Antygoną - reprezentantką praw jednostki, domagających się jej poszanowania bezwzględnie na okoliczności (w tragedii Sofoklesa Antygona). Konflikt ukazany poprzez Sofoklesa jest niemożliwym do rozstrzygnięcia dylematem wyboru pomiędzy rozumem a sercem - w niemożności jego rozwiązania i niepodważalnej wartości obu racji tkwi istota tragizmu utworu. Obiekt rezygnacji z wartości (przez wybór jednej z wartości równorzędnych albo poprzez poświęcenie wartości "podrzędnej" na rzecz wartości "nadrzędnej", na przykład uratowanie społeczności, dzięki ofierze życia jednostki) stał się fundamentem wyodrębnienia tragizmu ofiary. Z kolei definicją rewolucjonizmu tragicznego objął Kleiner te sytuacje, gdzie konflikt między jednostką a światem, jednostką a społeczeństwem wiąże się z czynną postawą bohatera, próbującego czynnie zmienić zastany porządek. Por. komizm, dramat - dzieje rodzaju, Narodziny tragedii lub Grecy i pesymizm F. Nietzschego. IGW BIBLIOGRAFIA: J. Abramowska: O szesnastowiecznych koncepcjach tragizmu. [w:] Estetyka - poetyka - poezja. Red. T. Michałowska. Wrocław 1973; Arystoteles: Poetyka. Przekł. i opr. H. Podbielski. Wrocław 1983