Definicja ESEJ

Co znaczy ESEJ: Gatunek wypowiedzi filozoficznej (por. poezja a filozofia), naukowej, publicystycznej albo krytycznej. Jest gatunkiem wypowiedzi z pogranicza piśmiennictwa i literatury. Jest gatunkiem prozatorskim, zwykle respektuje następujące wyznaczniki: 1) podmiotowy pkt. widzenia - w centrum eseju osadzony jest jego podmiot, realizujący się i aktualizujący przez opis, interpretację albo dociekanie problemu, zaś właściwością narracji jako czynności wykonywanej poprzez ten podmiot jest jednorazowość i indywidualność rozumowania i oryginalność metody przekazu; 2) rozumowanie (prowadzenie wykładu) zrywające z zasadami logiki i linearności wywodu; 3) subiektywizm w doborze argumentów (i ich selekcji) zmierzających do udowodnienia tezy stawianej w eseju; 4) język, styl i kompozycja eseju jako rezultat suwerennych decyzji dokonywanych poprzez podmiot zdeterminowany typem i celem refleksji. Kształt i nazwa gatunku zostały utrwalone pod koniec XVI wieku, dzięki dwóm księgom M. de Montaigne´a (Essais - 1580) i zbiorowi F. Bacona (Essayes or Counsels, Civil and Morall - 1597). Gatunek rozwijał się w XVII wieku w Anglii (J. Milton, J. Dryden, J. Locke) i we Francji (R. Descartes, B. Pascal), lecz swój zasadniczy postęp przeszedł w XVIII i XIX wieku, co miało związek z burzliwym postępem czasopiśmiennictwa. Wtedy eseje (nazywane czasem od miejsca druku) "czasopiśmienniczymi" pisali pomiędzy innymi: D. Defoe, J. Swift, Ch. Montesquieu, Wolter, J.W. Goethe, F. Schiller, G. Lessing, J. Herder, S.T. Coleridge, T. de Quincey, Stendhal, F. Schlegel, F. Nietzsche, W. Bieliński. W pełni samodzielnym i ukształtowanym gatunkiem z pogranicza literatury i piśmiennictwa, zajmującym istotne miejsce w kulturze literackiej, stał się esej w XX wieku (na przykład O. Wilde, A. Huxley, T.S. Eliot, A. Gide, A. Camus, J.P. Sartre, R. Caillois, E. Lévinas, T. Mann, W. Beniamin, J. Ortega y Gasset). W polskim piśmiennictwie korzeni gatunku zwykło doszukiwać się w Dworzaninie polskim Ł. Górnickiego (XVI wiek) i Rozmowach Artaxesa i Ewandra S.H. Lubomirskiego (XVII wiek). W XX wieku postęp eseju na gruncie j. polskiego przebiega dwunurtowo - kontynuację tradycji europejskiej można znaleźć w esejach S. Brzozowskiego, K. Irzykowskiego, T. Boya-Żeleńskiego, B. Micińskiego i K. Wyki, zaś drugi nurt postępowy, zwany czasem w pracach historycznoliterackich polskim esejem, wywodzonym z tradycji szlacheckiej gawędy i zawierającym silnie rozbudowany wątek autobiograficzny, związany jest z nazwiskami S. Vincenza, J. Stempowskiego, Cz. Miłosza i J. Wittlina. Por. poezja a piśmiennictwo. JO